ދެބަސްވުން އުފެދޭ ކަންކަމުގައި އިސްލާމީ ރިވެތި އަދަބު

الحمد لله نحمده ونستعينه ونستغفره، ونعوذ بالله من شرور أنفسنا ومن سيئات أعمالنا، من يهد الله فلا مضل له، ومن يضلل فلا هادي له وأشهد أن لا إله إلا الله وان محمداً صلى الله عليه وآله وسلم عبده ورسوله.

މިދުވަސްވަރަށް ބަލާއިރު މުސްލިމުންގެ ބަލިތައް ގިނަވެފައި ތަފާތު ވެފައިވެއެވެ. ތަފާތުވެފައިވާ ވަރުން އެމީހުންގެ ދީނީ އަދި ދުނިޔަވީ ހުރިހާ ދާއިރާއެއްވަނީ އެބަލީގެ ޝިކާރައަކަށް ވެފައެވެ. މި ބަލިތައް ކިތަންމެ ގިނަ ވީނަމަވެސް އިސްލާމީ އުއްމަތް އަދިވެސް ދިރި ދެމި އެބަ އޮތެވެ. އެއިން އެއްވެސް ބައްޔެއްގެއަސަރު ﷲގެ ރަޙުމަތްފުޅުން މުސްލިމު އުއްމަތަށް ނުޖެހެއެވެ. އުއްމަތުގެ ގިނަ މީސްތަކުން މަރުވެ ދާއިރުވެސް މެއެވެ. އިސްލާމީ އުއްމަތް ކިތަންމެ ނިކަމެތި ވެފައިވީނަމަވެސް  ސަލާމަތް ކަމުގައި ބެލެވެނީ ކީރިތި ޤުރުއާނާއި ރަސޫލާގެ ސުންނަތް އެމީހުންގެ ތެރޭގައި އޮތީތީއެވެ. ﷲ ވަޙީކުރައްވާފައިވަނީ { وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ } (الأنفال:33) މާނައީ: "އަދި ކަލޭގެފާނު އެއުރެންގެ މެދުގައި ހުންނަވަނިކޮށް، ﷲ، އެއުރެންނަކަށް ޢަޒާބެއް ނުދެއްވާނެތެވެ. އަދި އެއުރެން އިސްތިޣުފާރު ކޮށްކޮށް ތިއްބައި، اللَّه، އެއުރެންނަކަށް ޢަޛާބެއް ނުދެއްވާނެތެވެ."

މި އުއްމަތަށް ޖެހިފައިވާ އެންމެ ފަހުގެ ބައްޔަކީ ޚިޔާލުތަފާތުވުމެވެ. ހުރިހާ ކަމެއްގައި ދެބަސް ވުމެވެ. ހުރިހާ އެއްޗަކަށް ދެބަސް ވުމެވެ. ކިއެއްތަ ޢަޤީދާގައިވެސް ޚިޔާލުތަފާތުވުމެވެ. ފިކުރުގައި ވެސް ޚިޔާލުތަފާތުވުމެވެ. ޙަޔާތުގެ ހުރިހާކަމެއްގައި ދެބަސްވުމެވެ. އަޅުކަމުގެ ފަރުޟުތަކާއި ފިޤުޙީ މައްސަލަތުގައި ވެސް ދެބަސްވެ އެކަކު އަނެކަކަށް ކަނޑި ނެގުމެވެ. ހީވަނީ އުއްމަތުގެ މީހުނަށް ދެބަސްވުންތަކާއި ދުރުވުމަށް ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ހިއްވަރު ދެއްވާފައިވާ މިންވަރު ނުވިސްނެނީ ހެންނެވެ. ހަމަ ކަށަވަރުން ޤުރުއާނާއި ސުންނަތް އެންމެ ބޮޑަށް ދަހިވެތިވެފައިވަނީ އުއްމަތުގެ އެއްބައިވަންތަ ކަމަށެވެ. ދެބަސްވުންތަކާއި ދުރުވުމަށެވެ. އުއްމަތް ކިލަނބު ކޮށްލާ ކޮންމެ ކަމަކަށް ފަރުވާ ދިނުމަށެވެ. މިއުއްމަތުގެ ހުރިހާ އުސޫލެއް ބިނާވެފައި ވަނީ މުސްލިމުން އެއްބައިވަންތަ ކުރުވުމުގެ އުޞޫލުތަކުގެ މައްޗަށެވެ. ﷲ އާއި ﷲގެ ރަސޫލާގެ ހުރިހާ އަމުރުފުޅުތަކެއްގައި އަދި ދަޢުވަތުގައި ވަނީ އިސްލާމީ އުއްމަތަކީ އެއްހަށިގަނޑެއްގެ މިސާލުން މިސާލު ޖައްސަވާފައެވެ. { مَثَلُ الْمُؤْمِنِيْنَ فِي تَوَادِّهِمْ، وَتَرَاحُمِهِمْ، وَتَعَاطُفِهِمْ، مَثَلُ الْجَسَدِ  إِذَا اشْتَكَى مِنْهُ عُضْوٌ، تَدَاعَى لَهُ سَائِرُ الْجَسَدِ بِالسَّهَرِ وَالْحُمَّى } (مُتَّفَقٌ عَلَيهِ) މާނައީ: ރަސޫލު اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ޙަދީޘްކުރެއްވިއެވެ. "އެއް މުއުމިނަކު އަނެއް މުއުމިނަކަށް ކަމޭހިތުމާއި، އޯގާވެރިވުމާއި، އަޅައިލުމުގައި އެބައިމީހުންގެ މިސާލަކީ، ހަށިގަނޑުގެ މިސާލެވެ. ހަށިގަނޑުގެ ގުނަވަނެއްގައި ވޭނެއްއަޅައިފިނަމަ، ހުން އައުމުންނާއި ހޭލައިހުރުމުން، ހަށިގަނޑުގެ އެންމެހައި ގުނަންތައް އެ ގުނަވަނާ ބައިވެރިވެއެވެ."

ދެބަސްވުމާއި ޚިލާފުވުމުގެ ޙަޤީޤަތަކީ ކޮބައިތޯއެވެ؟

އާދެ! ޚިޔާލުތަފާތުވުމަކީ ދެމީހުންކުރެ ކޮންމެ މީހަކުވެސް އެމީހަކަށް ފެންނަ ގޮތަކަށް ބަހުންނާއި ޢަމަލުން ދެބަސް ވުމެވެ. މީސްތަކުންގެ ތެރޭގައި ދެބަސްވުން އުފެދުމުން ޒުވާބުކުރުމާއި އަރައިރުންވެ ތަޅައިފޮޅުމަށް މަގު ފަހިވެއެވެ. ﷲ ވަޙީ ކުރައްވާފައިވަނީ { فاخْتَلفَ الأحْزابُ مِنْ بينِهم… } (مريم:37) މާނައީ: ފަހެ، އެއުރެންގެ އެކި ޖަމާޢަތް ތަކުގެ މެދުގައި ޚިލާފު އުފެދުނެވެ.

{ وَلا يزَالُون مُخْتلِفين } (هود:118) މާނައީ: ޚިލާފު ވުމުގައި އެއުރެން ފިލައިނުދެތެވެ.

{ إنَّكُم لفِي قولٍ مُخْتلِف } (الذاريات) މާނައީ:" ހަމަކަށަވަރުން، ތިޔަބައިމީހުންވަނީ (محمد ގެފާނާއި، قرآن އާމެދު) ޚިލާފުވެގެންވާ ބަސްތަކެއްގެ ތެރޭގައިކަން ކަށަވަރެވެ".

{ إنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بينهم يوْم القِيامةِ فيما كانوا فيهِ يخْتلِفون } (يونس:93) މާނައީ: "ހަމަކަށަވަރުން، އެއުރެން ޚިލާފުވެ އުޅުނު ކަންތަކާމެދު، ކަލޭގެފާނުގެ ވެރިރަސްކަލާނގެ ޤިޔާމަތްދުވަހުން އެއުރެންގެ މެދުގައި ނިޔާކުރައްވާނެތެވެ."

 ދެބަސްވުން އުފެދޭ ސަބަބުތަކުގެ ބައިތައް

1- މީހާގެ ހަވާ ނަފުސުގެ ސަބަބުން އުފެދޭ ދެކޮޅުވެރިކަން ނުވަތަ ދެބަސްވުން – މީހާގެ ޒާތީކަމެއް ނުވަތަ އެމީހާގެ ޝަޚުޞާއި ގުޅުން ހުރި ކަމެއް ޙާޞިލުކުރުމަށްޓަކައި ދިމާވާ ކަންކަމުގައި ފަހަރެއްގައި ދެބަސްވުން އުފެދި ދެއެވެ. އަދި އޭނާގެ ޢިލްމުގެ މޮޅުކަން ދެއްކުމަށް، ނުވަތަ އޭނާއަކީ އެންމެ ވިސްނުންތޫނު މީހާކަމަށް އޭނާ ދެކެ، އެހެން މީހުންނަކީ އެއްވެސް އެއްޗެއް ނޭނގޭ ބަޔެއްކަން ދެއްކުމަށް މަސައްކަތް ކުރުމުގެ ސަބަބުން އުފުދޭ ދެބަސް ވުމެއްވެސް ވެއެވެ. މިހުރިހާ ވައްތަރުތަކެއްގެ ދެބަސްވުން ތަކަކީ ދީނުގެ ރުހުމެއް ނުވާ ވިޔާނުދާ ޢަމަލު ތަކެވެ. އެހެނީ ހަވާ ނަފުސުގެ އެދުމަކީ މީހާގެ މައްޗަށް ގަދަވެގަނެ ޙައްޤުން އެއްކިބާ ކޮށްލާ ކަމެކެވެ. އެއީ ޝައިޠާނީ ކަމެކެވެ. ޝައިޠާނާ އެއިން މީހާ ކުފުރާއި ހަމައަށް ގެންދެއެވެ. اللَّه ވަޙީ ކުރައްވާފައިވަނީ: { أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ } (البقرة: 87).  މާނައީ: "ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަފުސުތައް ނޭދޭ ކަމަކާއިގެން ތިޔަބައިމީހުންގެ ގާތަށް ރަސޫލަކު ވަޑައިގެންފި ކޮންމެ ހިނދެއްގައި (އެކަމަށް އިޖާބަނުދީ) ތިޔަބައިމީހުން ބޮޑާވެގަންނަނީ ހެއްޔެވެ؟ ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އޭގެ ބަޔެއް ރަސޫލުން ދޮގުކުޅައީމުއެވެ. އަނެއްބައި ރަސޫލުން ޤަތުލު ކުޅައީމުއެވެ." ހަވާނަފުސަށް ތަބާވުމަކީ ޙައްޤުން އެއްކިބާ ކުރެވި މީހާ އަނިޔާވެރިންގެ ތެރޭގައި ހިމެނިދާ ކަމެކެވެ. ހަވާ ނަފުސަށް ތަބާވުމަކީ ޢީލްމުގެ އިދިކޮޅުކަމަށްވެސް ބެލެވިދެއެވެ. އެއީ ފަސާދުގެ މަގެވެ. އެއީގެއްލި ދިޔުމުގެ މަގެވެ.

اللَّه ވަޙީ ކުރައްވާފައިވަނީ { فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا } (النساء: 135) މާނައީ: "ތިޔަބައިމީހުން ޢަދުލު ވެރިވުން ދޫކޮށް އަމިއްލަ އެދުމަށް ތަބާނުވާށެވެ!"

اللَّه ވަޙީ ކުރައްވާފައިވަނީ { قُلْ لَا أَتَّبِعُ أَهْوَاءَكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِينَ }(الأنعام: 56) މާނައީ: "ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ އެދުންތަކަކަށް ތިމަންކަލޭގެފާނު ތަބާ ނުވާނަމެވެ. އެހެންވެއްޖެނަމަ، ތިމަންކަލޭގެފާނު މަގުފުރެދުނީސްކަން ކަށަވަރެވެ. އަދި އޭރުން ތެދުމަގު ލިބިގެންވާ މީހުންގެ ތެރެއިން ތިމަންކަލޭގެފާނު ނުވީހެވެ."

اللَّه ވަޙީ ކުރައްވާފައިވަނީ { وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ } (ص: 26) މާނައީ: "އަދި އަމިއްލައެދުމަށް ކަލޭގެފާނު ތަބާވެ ވަޑައިނުގަންނަވާށެވެ! ފަހެ، އޭރުން ކަލޭގެފާނު اللَّه ގެ މަގުން އެއްކިބާކޮށްފާނެތެވެ."

އަމިއްލަ އެދުމަށް ތަބާވުމުގެ ވައްތަރުތައް ވަރަށް ގިނައެވެ. މިހުރހާ ވައްތަރެއް ވެސް ގުޅިފައިވަނީ މީހާގެ ހަވާ ނަފުސާއިއެވެ. އަމިއްލަނަފުސުގެ މޮޅުކަން ދެއްކުމަށެވެ. މި އެދުމުގެ ސަބަބުން ވަރައްގިނަ ގޯސްތައް ހެދެއެވެ. އަދި ގިނަފަހަރު ޙައްޤުމަގު އޮޅިދެއެވެ. އަމިއްލަ ނަފުސުގެ މޮޅުކަމުގެ ދަލުގައި ޖެހިއްޖެ މީހަކަށް އެމީހާ ކުރާ ކޮންމެ ކަމަކީ އެންމެ ރަނގަޅުގޮތް ކަމަށް ވެދެއެވެ. އެމީހާ ޙައްޤުގެ މަގުން އެއްކިބާ ކޮށްލައެވެ. އެމީހާއަށް ބާޠިލަކީ ޙައްޤުކަމުގައި ވެދެއެވެ. އަދި ޙައްޤަކީ ބާޠިލު ގޮތްކަމުގައި ބެލެވިދެއެވެ.

މިއަދު ﷲގެ ދީނުގައި ތަފާތު ފިކުރަތައް އުފެދި ދެބަސްވުން އުފެދުމުގެ އަސްލަކީ ހަވާނަފުސަށް ތަބާވުމެވެ. ނަމަވެސް ﷲ  އަޅުތަކުންނަށް ދެއްވާފައިވާ ގިނަގުނަ ނިޢުމަތްތަކުގެ ސަބަބުން ބާޠިލު ގޮތްތައްވަނީ ފާޅުވެ އެނގޭށެވެ. އެ ބާޠިލު ގޮތްތަކަކީ ބައެއް މީހުންނަށް ރީތި ރަނގަޅުގޮތް ކަމަށްވިޔަސް މެއެވެ. އެމީހުން އެ ދެކޭ ގޮތްތަކަކީ އެމީހުންގެ އެދުން ކުރަހައިދީފައިވާ ޚިޔާލީ ގޮތްތަކެކެވެ. އެކަންތަކުގެ ޝިކާރައަކަށް ވެފައިވާ ސިކުނޑިތަކުގައި މެނުވީ އޭގެ އެއްވެސް އަސްލެއް ނުވެއެވެ.

ތަފާތު ދެގޮތަށް މީހާ ހަވާނަފުސުގައި ޖެހިދެއެވެ.

ފުރަތަމަ ގޮތަކީ ބޭރުން އަންނަ ކަންތައް

އޭނާ އެހެން މީހުނާއި ދެކޮޅުވާން ޖެހުނީ ކޮން ފިކުރެއްގެ މަތީގައި ހުރެގެންތޯ ބަލާއިރު ފަހަރެއްގައި ދެކޮޅުވެރިވާން ޖެހުނު ފިކުރަކީ ﷲ ގެ ވަޙީއާއި މުޅިން އިދިކޮޅު ފިކުރަކަށް ވެދެއެވެ. އެއީ ޤުރުއާނާއި ސުންނަތާއި ޚިލާފު ފިކުރަކަށްވެދެއެވެ. އެ މީހެއްގެ އެ ފިކުރަކީ އެއީ އޭނާގެ ހަވާ ނަފުސަށް ތަބާވުމުގެ ނަތީޖާއެވެ. ފިކުރު ސަލާމަތުން ހުރި ބުއްދީގެ އަހުލު ވެރިޔަކު އެފަދަ ފިކުރެއް ޤަބޫލު ނުކުރާނެއެވެ. މިސާލަކަށް ﷲ ފިޔަވައި އެހެން ފަރާތަކަށް އަޅުކަން ކުރުން، ނޫނީ ﷲ ގެ ޝަރީޢަތް ދޫކޮށް އެހެން ޝަރީޢަތެއް ޤަބޫލު ކުރުން ނޫނީ ޒިނޭ ޙަލާލު ކުރުން، ނޫނީ ދޮގު ހެދުމަކީ ގޯސް ކަމެއް ކަމުގައި އޭނާ ނުދެކުން، ނޫނީ އިސްރާފު ކުރުން ފަދަ ކަންތަކެވެ. މި ފިކުރުތަކުގެ ލަގަނުގައި ހިފައިގެން ހުންނަނީ ޝައިޠާނާއެވެ. އެހެންކަމުން ޝައިޠާނާ އެ ފިކުރުތައް އޭނާއަށް ޒީނަތްތެރި ކޮށް ދެއެވެ.

 2- ޒާތީ ގޮތުން އުފެދޭ ދެބަސްވުންތައް – މި އެދުންވެރިކަމުގެ ފިކުރު އުފެދި އެހެން މީހުނާ ދެބަސްވާން ޖެހުނީ ކޮން ސަބަބެއް މެދުވެރިވެގެންތޯ ބެލުމަށްޓަކައި ކުރަން ޖެހޭ ސުއާލަކީ އެފިކުރެއް އުފެދުނީ ކީއްވެހެއްޔެވެ؟ އެ ފިކުރު އޭނާ ޤަބޫލުކުރާ މިންވަރަކީ ކޮބައި ހެއްޔެވެ. ކޮން ބައެއްގެ ނުފޫޒުން އުފެދުނު ފިކުރެއް ހެއްޔެވެ. މި ފިކުރަކީ އެއްވެސް ވިސްނުމެއް ނެތި އުފެދުނު ވިސްނުމެއްހެއްޔެވެ. މި ގޮތަށް ވިސްނާއިރު އެނާގެ އެ ފިކުރަކީ ހަރުދަނާ ފިކުރަކަށް ނުވެ އޭނާގެ ކޮށި ވިސްނުމުން ގެނެވިފައިވާ ފިކުރެއް ނަމަ އެއީ އެމީހާ ގެ ހަވާ ނަފުސެވެ. އަދި އެއީ ޝައިޠާނާގެ ވިހައެކެވެ. ﷲގެ ޙަޟުރަތުން ސަލާމަތް ތެރިކަމަށް އެފަދަ މީހުން އެދޭށެވެ.

3- ޙައްޤު އެއީ ކަމަށް ދެކެ ވެވިފައިވާ ދެބަސްވުންތައް، އެއީ އެމީހަކަށް ލިބިފައިހުރި ޢިލްމަކުންނާއި އަދި އޭނާގެ ހެޔޮ ވިސްނުމުން އުފެދުނު ދެބަސް ވުމެކެވެ. މިސާލަކަށް އިމާންކަމުގެ އަހުލުވެރިން ކާފިރުންނާއި ދެކޮޅުވުން މުނާފިޤުންނާއި ދެބަސްވުން ފަދަ ދީނީ ގޮތުން ވާޖިބުކުރާ ކަންތަކެވެ.

ހަމަ އެފަދައިން ކާފިރު ޢަޤީދާތަކާއި އިލްޙާދުގެ ޢަޤީދާތަކާއި ދެބަސްވުން ޔަހޫދީންނާއި ނަޞާރާއިން އަދި ކޮމިއުނިސްޓުން ފަދަ މީހުންނާއި ދެބަސްވުން، އެކަމަކު މި ޢަޤީދާތަކާއި ދެކޮޅުހެދުމުގެ މާނައަކީ އެމީހުންނަށް ދަޢުވަތުދީ އެމީހުންގެ އެ ބާޠިލު ފިކުރު ނައްތާލުމަށް މަސައްކަތް ކޮށް އެމީހުން ދީނަށް ވެއްދުމަށް މަސައްކަތް ކުރުމަކީ ނެތް ކަމެއް ނޫނެވެ.

 4- ދެބަސްމުގެ ސަބަބުން ބައެއްފަހަރު އެއިން ތަޢުރީފު އަނެއްބައިފަހަރު ނުބައިބަސް ލިބިދެއެވެ. މިސާލަކަށް: ފަރުޢީ މައްސަލަތަކުގައި އުފެދޭ ދެބަސްވުންތަކެވެ. އެ ޙުކުމެއްގައި ދެ ގޮތަށް ވިސްނިދާނެ މައްސަލަތަކެވެ. މީގެ މިސާލަކަށް ހަށިގަނޑުން ތަނެއް ކެނޑި އެތަނުން ލޭ ފޭބުމުން ނޫނީ އަމިއްލައަށް ހޮޑުލުމުގެ ސަބަބުން ވުޟޫގެއްލޭނެ ހެއްޔެވެ؟ ނުނީ ވުޟޫ ނުގެއްލޭނެހެއްޔެވެ؟ އަދިވެސް މިފަދަ މައްސަލަތަކުގެ ތެރޭގައި އިމާމާގެ ފަހަތުން ޤުރުއާން ކިޔެވުން، އަލްޙަމުދުގެ ކުރިން ބިސްމި ބާރަށް ކިޔުން ނޫނީ މަޑުން ކިޔުން އަލްޙަމްދު ނިމިގެން "އާމީން" ބާރަށް ކިޔުން ފަދަ ޢަދަދު ނުކުރެވޭހައި ގިނަ މައްސަލަ ތަކެވެ. މި މައްސަލަތަކަކީ މީހާގެ ހަވާނަފުސުގެ އެދުންވެރިކަން ވަދެ ތަޤުވާވެރިކަމަށް އުނިކަމެއް އަތުވެދާނެ ކަންތަކެވެ. ވިސްނުންތެރިކަމާއެކު ފިޔަވަޅު ނާއަޅައިފިނަމަ ފައި ކައްސާލައެވެ. އޭގެ ސަބަބުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔަކަށް އަރައިރުންވުމާއި ދެކޮޅުވެރިކަން އުފެދި ދެއެވެ. ދެބަސްވާ ދެބައިމީހުންވެސް ތަޤުވާގެ މަގުން ކައްސާލައި ހަވާ ނަފުސަށް ވެއްޓި ދެއެވެ. ހަމަނުޖެހުން އުފެދި ދެއެވެ. ޝައިޠާނާ އެ ދެކޮޅުވެރިކަން އިތުރަށް އެންދުމަށް ދަރު އަޅާލައެވެ.

ދީނީ މައްސަލަތަކުގައި ދެ ބަސްވާ ޢިލްމުވެރިން އަންނަނިވި އަދަބުތަކުގައި ހިފުން ކީއްތޯއެވެ؟

1- ނޭގުމުގެ ޢުޒުރު

ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. މުއުމިނުންގެ ތެރެއިން ވަރަށް ގިނަ މީހުނަށް ނޭނގިދެއެވެ. އެނގުމާއި ނޭނގުމަކީ މީހާ ކާފިރުވާކަމެއް ނޫނެއެވެ. އޭނާއަށް އެމައްސަލަ ނޭގެނީއޭ ބުނުން ކީއްތޯއެވެ؟

އިބުނު މާޖާގައި حُذيفَةُ بنُ اليَمانِ رَضي اللهُ عنه ގެ އަރުން ރިވާވެގެންވާ ޙަދީޘުގައި ވެއެވެ. { يدرُسُ الإسلامُ كما يدرُسُ وَشيُ الثَّوبِ حتَّى لا يُدرَى ما صيامٌ، ولا صلاةٌ، ولا نسُكٌ، ولا صدَقةٌ، ولَيُسرى على كتابِ اللَّهِ عزَّ وجلَّ في ليلَةٍ، فلا يبقى في الأرضِ منهُ آيةٌ، وتبقَى طوائفُ منَ النَّاسِ الشَّيخُ الكبيرُ والعجوزُ، يقولونَ: أدرَكْنا آباءَنا على هذِهِ الكلمةِ، لا إلَهَ إلَّا اللَّهُ، فنحنُ نقولُها "فقالَ لَهُ صِلةُ: ما تُغني عنهم: لا إلَهَ إلَّا اللَّهُ، وَهُم لا يَدرونَ ما صلاةٌ، ولا صيامٌ، ولا نسُكٌ، ولا صدقةٌ؟ فأعرضَ عنهُ حُذَيْفةُ، ثمَّ ردَّها علَيهِ ثلاثًا، كلَّ ذلِكَ يعرضُ عنهُ حُذَيْفةُ، ثمَّ أقبلَ علَيهِ في الثَّالثةِ، فقالَ: يا صِلةُ، "تُنجيهِم منَ النَّار" ثلاثًا }

"ފަހު ޒަމާނަށް އައިސް މުސްލިމުންގެ ޙާލު ބަޔާން ކުރައްވަމުން ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلم ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. ހެދުމުގައި ހުންނަ ކުރެހުން ނެތިދާފަދައިން ރޯދައަކީ ކޮން އެއްޗެއް ކަމާއި ނަމާދަކީ ކޮން އެއްޗެއް ކަމާއި ޙައްޖަކީ ކޮން އެއްޗެއް ކަމާއި ޞަދަޤާތަކީ ކޮން އެއްޗެސް ކަން ނޭގޭވަރަށް އިސްލާމްދީން ހަނދާންނެތި ހަލާކުވެގެން ދާނެއެވެ. އަދި އެއްރެއިން ކީރިތި ޤުރުއާނުގެ އެންމެ އާޔަތެއް ނެތި މީސްތަކުންގެ ހިތްތަކުންނާއި ފޮތްތަކުން ފުހެވިގެން ހިނގައިދާނެއެވެ. ދެން މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން ބޮޑެތި ޝޭޚުންނާއި މުސްކުޅިންގެ ޖަމާޢަތެއްގެ ބަޔަކު ތިބޭނެއެވެ. އެމީހުން ބުނާނެއެވެ. އަހަރުމެން ކާބަފައިންގެ ތެރެއިން لا إلَهَ إلَّا اللهُ ކިޔާ މުސްލިމުން ވިއެވެ. އެމީހުން އެކަލިމަ ކިޔާތީ އަހަރުމެންވެސް ކިޔަނީއެވެ. (މާނައީ އަހަރުމެން ތައުޙީދުގެ ކަލިމަ ކިޔުމުގައި އެމީހުނަށް ތަބާވަނީއެވެ. އޭގެ މާނައެއް ނޭނގިއެވެ. އަދި އެއާ އެއްގޮތަށް ޢަމަލުކުރަންވެސް ނޭނގިއެވެ.)

رِبعيُّ بنُ حِراشٍ- ވިދާޅުވިއެވެ. މިޙަދީޘުގެ ރާވީ އަށް صِلَةُ ދެންނެވިއެވެ. صِلَةُ އަކީ ތާބިޢީ ބޭކަލުންގެ ތެރެއިން އިސް ބޭކަލެކެވެ. އެމީހުނަށް ނަމާދަކީ ރޯދައަކީ ޙައްޖަކީ ޞަދަޤާތަކީ ކޮން އެއްޗެއްކަން ނޭގި އެއިން ކުރާނީ ކޮން ފައިދާއެއް ތޯއެވެ؟ އެމީހުނަށް ދީނުގެ ޙުކުމްތައް ނޭނގެއެވެ. އަދި އެއަށް ޢަމަލުކުރަން ވެސް ނޭނގެއެވެ. رِبعيُّ بنُ حِراشٍ ވިދާޅުވިއެވެ. އެސުއާލުކުރެއްވި ބޭފުޅާގެ ސުއާލަށް ރުހިވަޑައި ނުގެން حُذيفَةُ އެނބުރި ވަޑައިގަތެވެ. އެގޮތަށް ތިންފަހަރު އެސުއާލު ޞިލާ ކުރެއްވިއެވެ. އެއިން ކޮންމެ ފަހަރަކުވެސް ޖަވާބު ނުދެއްވައި حُذيفَةُ بنُ اليَمانِ رَضي اللهُ عنه އެނބުރި ވަޑައިގެންނެވިއެވެ. ތިންވަނަ ފަހަރު صِلَةُ އެސުއާލު ކުރެއްވުމުން ޖަވާބު ދެއްވިއެވެ. އޭ صِلَةُ  އެވެ "އެމީހުން ނަރަކައިން ސަލާމަތް ވާނެއެވެ." ތިން ފަހަރު ތަކުރާރު ކުރެއްވިއެވެ." މާނައީ ތަޢުޙީދުގެ ކަލިމަ އެމީހުން ސަލާމަތް ކުރާނެއެވެ. ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلم ޙަދީޘުކުރައްވާފައިވެއެވެ. { مَن قال: لا إلهَ إلَّا اللهُ دخَل الجنَّةَ } މާނައީ: "لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ  މިކަލިމަ ކިޔައިފި މީހާ ސުވަރުގެވަންނަހުއްޓެވެ."  

މިޙަދީޘުން ދޭހަވަނީ ފަހު ޒަމާނަށް އައިސް ޖާހިލުން ގިނަވެ ޢިލްމު އުފުއްލަވައި ޢިލްމުވެރިން މަރުވެދާނެ ކަމެވެ. މީސްތަކުންގެ ތެރޭގައި ޢާއްމުވެފައިވާނީ ޖާހިލުކަމެވެ. މި ހަދީޘުން އެއްގޮތަކަށްވެސް ޙައްޤުގެ މަގުގައިވާ ޖަމާޢަތެއް އޮތުން މަނާ ނުކުރެއެވެ. އެ ޖަމާޢަތް އޮންނާނެއެވެ. އެކަން ދޭހަކޮށްދެނީ ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ގެ ޙަދީޘެވެ. { لا تَزالُ طائفةٌ مِن أمَّتي مَنصورينَ لا يَضرُّهم مَن خذلَهُم حتَّى تقومَ السَّاعةُ } މި ޙަދީޘުގެ މާނައީ: ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم އުއްމަތަށް ޚަބަރުދެއްވަނީ އުއްމަތް އެއްކޮށް މަގުފުރެދިގެން ނުދާނެ ވާހަކައެވެ. ހަމަ ކަށަވަރުން ޖަމާޢަތެއް އެމީހުން ނިކަމެތި ކުރެވޭވޭނެ ބަޔަކު ނެތި ﷲ ނަޞްރާއި މަދަދާއި އެކު ޤިޔާމަތާ ޖެހެންދެން ﷲގެ ދީންމަތީ އެދީނުގައި ހިފަހައްޓައިގެން ﷲގެ އަމުރު އަންނަންދެން ތިބޭނެ ކަމުގެ އުފާވެރި ވާހަކައެވެ. ﷲގެ އަމުރުގެ މުރާދަކީ ޤިޔާމަތް ދުވަސް ކާރިވުމުން ﷲ މީރުވަހެއް ފޮނުއްވައި މުއުމިނުންގެ ރޫޙު ގެންދަވާނެ ވާހަކައެވެ. ބައެއް ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވާގޮތުގައި ﷲގެ ނަޞްރާއި މަދަދު ލިބި ދީންމަތީގައި ތިބޭނެ ޖަމާޢަތަކީ އެއީ ޢިލްމުވެރިންނާއި ފިޤުހު ވެރިންނެވެ. ބުނެވިފައި ވެއެވެ. އެއީ ﷲގެ މަގުގައި ޖިހާދު ކުރާ މީހުންނެވެ. އެ މީހުންނަކީ ހެޔޮކަންތައްތަކަށް އަމުރުކޮށް ނުބައި ކަންތައް ނަހީ ކުރާމީހުންނެވެ. މި ޙަދީޘުން ދޭހަވަނީ އެއްވެސް ދުވަސްވަރެއްގައި މި އުއްމަތުގައި ހެޔޮކަންތަކަށް އަމުރު ކުރާމީހުން ނެތި ނުދާނެ ވާހަކައެވެ.

2-  އިޖްތިހާދުގެ ޢުޒުރު

ޤަބޫލު ކުރަން ޖެހެނީ އެއްވެސް ޢިލްމުވެރިޔަކު ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلم ގެ އަރިހުން ވާރިދުވެފައިވާ ޞައްޙަ ޙަދީޘަކާއި ޤަޞްދުގައި ދެކޮޅު ނުހަދާނެކަމެވެ. ވީމާ ޢިލްމުވެރިޔާއަށް ކޮންމެވެސް ޢުޒުރެއް ހޯދަން ޖެހެއެވެ.

ޢުޒުރުތައް ތިންބަޔަށް ބެހިގެން ވެއެވެ.

ފުރަތަމައީ: އެ ޢިލްމުވެރިޔަކަށް ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم އެގޮތަށް ޙަދީޘު ކުރައްވައިފާނެކަމަށް ޤަބޫލު ނުކުރެވުމެވެ.

ދެވަނައީ: އެ ޙަދީޘުން އެމައްސަލައެއް ދޭހަ ނުވާކަމަށް ޤަބޫލު ކުރެވިފައި ވުމެވެ.

ތިންވަނައީ: އެ ޙުކުމަކީ މަންސޫޚަ ޙުކުމެއް ކަމަށް ޤަބޫލު ކުރެވުމެވެ. ތަޤުލީދު ކުރާ މީހާގެ ޢުޒުރަކީ ޖާހިލުންގެ ޢުޒުރުތަކުގެ ތެރެއިން ޢުޒުރެކެވެ. ޢާއްމުން ޢިލްމުވެރިންނަށް ތަޤުލީދު ކުރަން ޖެހޭ ކަމާއިމެދު އެއްވެސް ޢިލްމުވެރިޔަކު ދެބަސްވެ ނުލައްވައެވެ.

ހަމަ އެފަދައިން ނުކުޅެދޭ މީހާ ޢިލްމުވެރިންގެ ބަސްފުޅުތަކުން ދަލީލު ތައް ނެގުމަކީ ހުއްދަ ކަމެކެވެ.

އިބުނުލް ޤައްޔިމު ވިދާޅުވެފައިވަނީ ޢާއްމު މީހާއަށް ވަކި މަޒުހަބެއް ނުވެއެވެ. މަޒުހަބު ވަނީ އެކަމުގެ ފަންނުގެ ދަލީލު ނެރެވޭ ވަރުގެ ބޭފުޅުންނަށެވެ.

• ޢިލްމުވެރިން ގެ ޢިލްމީ ޚިޔާލު ތަފާތު ވުމުގެ ޢުޒުރު :

އިޖްތިހާދުގެ މައްސަލަތަކާއި އިޚްތިލާފީ މައްސަލަތަކުގައި އިންކާރު ކުރުމެއް ނުވެއެވެ. އިބުނުލްޤައްޔިމު ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. އިޖްތިހާދު ކުރެވޭ މައްސަލައަކީ ޤުރުއާނާއި ސުންނަތުން ނޫނީ އިޖުމާޢުން ނޫނީ އެމައްސަލައެއްގައި އިޖްތިހާދުން ބައެއްނުވާ ގޮތަށް އައިސްފައިވާ މައްސަލައެއްނަމަ އަމިއްލައަށް އިޖްތިހާދުކޮށް އެއަށް ޢަމަލު ކުރާ މީހާއަށް އިންކާރު ނުކުރާށެވެ.

އަލް ޢިއްޒުބިން ޢަބުދުއްސަލާމު ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. އެކަކު ޙަރާމްކަމަށް ދެކެ އަނެއް މީހާ ޙަލާލުކަމުގައި ދެކޭ މައްސަލަތަކުގައި އެކަކު އަނެކަށް ދެކޮޅުވެރިވުން ޖާއިޒު ނުވާނެއެވެ. (قواعد الأحكام 1-109) އިމާމުލްޙަރަމައިނި ވިދާޅުވެފައިވަނީ ޚިޔާލުތަފާތުވާ ވަގުތު މުޖުތަހިދަކު އޭނާގެ ރައުޔާއި ދެކޮޅުވެރިވާ މީހަކާއި، ދެކޮޅުހެދުމަކީ ޖާއިޒުކަމެއް ނޫނެވެ. ފަރުޢީ މައްސަލަތަކުގައި ކޮންމެ މުޖުތަހިދަކު ދެކޭ ގޮތަކީ ރަނގަޅުގޮތެވެ. އެއް މައްސަލައެއްގައި ދެ މުޖުތަހިދުން ދެގޮތަށް ޤަބޫލުކުރާ މައްސަލަތަކުގެ ސަބަބުން އެކަކު އަނެކަކަށް ދެކޮޅުވެރިވުމަކީ އެކަމުން ދުރުވެގަންނަން ޖެހޭ ނުބައި ކަމެކެވެ. (الإرشاد ص 312).

4- މުޢާމަލާތް ކުރުމުގައި އެކަކު އަނެކަކަށް މަޑު މައިތިރިވެ އޯގާވެރިވުން

މަޑު މައިތިރިކަމާއި އޯގާވެރިވުމަކީ ދީނަށް ދަޢުވަތު ދިނުމުގެ މުހިންމު އަސާސެވެ. އަދި އެއީ އިސްލާމީ ޝާރީޢަތުގެ އަޞްލުތަކުގެ ތެރެއިން އަޞްލެކެވެ. މިސްކިތަށް ކުޑަކަމު ދިޔަ މީހާގެ ޙަދީޘާ އާއި ގުޅިގެން ޞަޙާބީއަކު އެމީހާއަށް ނުރުހުމުގެ ބަސްތައް ރައްދު ކުރެއްވުމުން ރަސޫލާ ޙަދީޘުކުރެއްވީ  "އޭނާ ނުހުއްޓުވާށެވެ." އޭގެ ބަދަލުގައި އެތަނަށް ފެން އަޅާށެވެ. ހަމަ ކަށަވަރުން މިސްކިތްތަކަކީ އެފަދަ ކަންތައް ކުރުމަށް ބިނާވެފައިވާ ތަންތަނެއް ނޫނެވެ. ހަމަ އެފަދައިން ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلم ، خوَّات بن جبير رضي الله عنه އަންހެނުން ތަކަކާއިއެކު ފެނިވަޑައިގަތުމުން އެތަނުގައި އޭނާ ކުރަނީ ކޮންކަމެއްތޯ ސުއާލު ކުރެއްވުމުން ވިދާޅުވިއެވެ. އަހަރެން ޖަމަލެއް ގެއްލިގެން އެހޯދަމުން ދަނިކޮށް އަންހެނުންތަކެއް ފެނުމުން އެމީހުނާއި ސުއާލުކުރީއެވެ. އެއީ خوَّات އިސްލާމްވުމުގެ ކުރީކޮޅެވެ. ނަމަވެސް އޭނާގެ އިސްލާމްކަން ވަރުގަދަވެ ދުވަސްތަކަކަށް ފަހު އޭނާ ފެނި ވަޑައިގަތުމުން ސަމާސާކުރައްވައި ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ސުއާލު ކުރެއްވިއެވެ. ގެއްލުނު ޖަމަލު ހެދީ ކިހިނެއް ތޯއެވެ؟ ޚައްވާތު ދެންނެވިއެވެ. އޭ ﷲ ގެ ރަސޫލާއެވެ. އިސްލާމްދީން ވަނީ އެ ބަނދެފައެވެ.

5- ޢިލްމު ނެތި ދީނީ ކަންކަމުގައި ވާހަކަ ދެއްކުމަކީ ދީން މަނާ ކުރާ ކަމެކެވެ.

ﷲ ވަޙީކުރައްވާފައިވަނީ { وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ } (الإسراء: 36) މާނައީ: އެއްވެސް މައްސަލައެއްގައި ވާހަކަ ދެއްކުމުގެ ކުރިން އެމައްސަލައަކާއި ބެހޭގޮތުން ރަނގަޅަށް ހޯދާށެވެ. ހުރިހާ ދިމާއަކަށް ބަލާށެވެ.

6- ކަމަކަށް އިންކާރު ކުރުމުގައި ޝަރުޢީ މަޞްލަޙަތައް ބަލައި އެ އަދަބުތަކުގައި ހިފެހެއްޓުން

އެކަމެއް ނަހީކުރުމުން އެ އަށްވުރެ ނުބައި ކަމަކަށް މަގު ފަހިވެދާނެކަމަށް ނޫނީ އެއައްވުރެ ބޮޑު މަޞްލަޙަތެއް ގެއްލިދާނެކަމަށް ފެންނަނަމަ އެޙާލަތްތަކުގައި ނަހީއެއް ނުވަތަ އަމުރެއް ނުވެއެވެ.  މިސާލަކަށް ޤައުމެއްގެ ބަޔަކު ބިދުޢައެއްގެމަތީ ނޫނީ ފާޖިރުކަމެއްގެ މަތީ ތިއްބައި އެކަމަކުން މަނާކޮށްފިނަމަ އެއްށަވުރެ ބޮޑު ނުބައެއް ނުކުމެދާނެކަމަށް ފެންނަނީ ނަމަ އެކަމެއް ނުކުރާށެވެ.

އެއްވެސް މީހަކީ އަނެކަކަށް ހިދާޔަތް ދެވޭނެ މީހެއް ނޫނެވެ. ވީމާ އޭނާ މީސްތަކުންނަށް ކަންތައް ކުރުމަށް ނޫނީ ކަމެއް ނަހީ ކުރުމުގައި ﷲ އަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. މަޞްލަޙަތު ނަގާ ނުލާށެވެ.

 ޤަބޫލުކުރެވޭ ޚިޔާލު ތަފާތުވުމުގެ ބައެއް ފައިދާތައް

ކުރިން ބަޔާން ކުރެވުނު ފަދައިން ދީނީ މައްސަލަތަކުގައި ޚިޔާލު ތަފާތުވިޔަސް އޭގެ އަދަބުތަކާއި ޙައްދުތަކުގައި ހިފަހައްޓައިފިނަމަ ވަރަށް ރަނގަޅު ކަންތަކެއް އޭގައި އެކުލެވިގެން ވެއެވެ.

1- މައްސަލައެއްގައި ޚިޔާލުތަފާތުވުން އުފެދޭނަމަ އެ މައްސަލައެއްގެ ހުރިހާ ދިމާއަކަށް ބަލައި ދަލީލުތައް ލިބެނީ ކިހިނެއްކަން ދެނެގަނެ އިތުރަށް އުނގެނުމުގެ ފުރުޞަތު ލިބެއެވެ.

2- އިޚުތިލާފުވާ މައްސަލައެއްގައި އެމީހެއްގެ ވިސްނުމުން އިތުރު ހޯދުންތައް ހޯދައި އެ މައްސަލައަކަށް ފިކުރު ހިންގައި ހުރިހާ ދިމާއަކަށް ބެލުމަށްފަހު އޭނާ ބުރަވާގޮތަށް މައްސަލަ ނިންމުމުގެ ފުރުސަތު އޮވެއެވެ.

3- މައްސަލަ ހޯދުމުގައި ގިނަ ޙައްލު ތަކެއް ފެނި އެ ހައްލުތަކުން އޭނާއަށް އެންމެ ރަނގަޅު ގޮތަކީ ކޮބައިކަން އެނގި މީސްތަކުންނާއި މުޢާމަލާތް ކުރުމުގައި ދީނުގެ ލުއިފަސޭކަން އެނގިދެއެވެ.

4- އަމިއްލަ ނަފުސަށް އިތުބާރު ލިބި މައްސަލަތަކާއި ކުރިމަތި ލުމުގެ ޤާބިލުކަން އިތުރުވެއެވެ.

5- ޢިލްމުވެރިންގެ މެދުގައިވާ ތަފާތު ވިސްނުންތަކަކީ ރަޙުމަތެއް ކަމުގައި ބެލެވިދެއެވެ. އެހެނީ އެންމެން އެއް ފިކުރަކަށް އެއްކުރުމަކީ މުސްތަޙީލުކަމެކެވެ.

މި ބަޔާން ކުރެވުނީ ބައެއް ފައިދާތަކެވެ. މުސްލިމުންގެ ތެރޭގައިވާ ގިނަ މައްސަލަތަކަކީ އޭގެ ހައްދުތަކާއި ވާޖިބުތަކުގެ އަލީގައި ޙައްލުކުރަން އުޅެފިނަމަ މައްސަލަތައް ޙައްލު ކުރެވޭނޭ މައްސަލަ ތަކެވެ. ފިތުނަވެރިކަމާއި ދެކޮޅުވެރިކަން އުފެދިގެންދާނެ މައްސަލަތަކެއް ނޫނެވެ. އެއްގޮތަކަށްވެސް ތިމާގެ ރައުޔަކީ އެއީ އެންމެ ރަނގަޅު ގޮތްކަމުގައި ދެކި އެހެންމީހުން އެއަށް ކިޔަމަން ކުރުވަން މަސައްކަތް ފަށައިފިނަމަ އޭގެ ސަބަބުން އުފެދޭނީ ބައިބައިވުމުވެ. ދެކޮޅުވެރިކަމެވެ. އެކަކު އަނެކަކަށް ދީން ފުނޑުފުނޑު ކޮށްލުމެވެ.

މައްސަލަތަކުގައި ދެބަސްވުމަށް ދިމާވާ ބައެއް ސަބަބުތައް

ޚިޔާލުތަފާތުވުމަކީ ނުބައި ނަތީޖާ އުފެދޭ ކަމެކެވެ. އޭގެ ތެރެއިން

* ކޮންމެ ޚިޔާލު ތަފާތު ވުމަކުން އެހެން އާ ޚިޔާލު ތަފާތުވުންތަކެއް އުފެދެއެވެ.

* ދެ ފަރާތުގެ ޞިއްޙަތަށްވެސް ގެއްލުން ވެއެވެ.

* އޭގެ ސަބަބުން ދޮގު ހެދުމާއި ވައްކަން ކުރުން ގިނަވެއެވެ.

* މަޢުލޫމާތު އޮޅުވާ ލެވެއެވެ.

ހަމަ ކަށަވަރުން ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلم ވަނީ އުއްމަތް ބައިބައި ވެދާނެ އެވެސް ކަމެއް ނުކުރުމަށް އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުންނާއި މުއުމިނުންނަށް އިންޒާރު ދެއްވާފައެވެ.

މި އުއްމަތް ދެމި އޮންނާނީ އެންމެން އެކަތިގަނޑަކަށްވެ ﷲ އަށްޓަކައި ލޯބި ކޮށްގެންކަން ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ދެނެވަޑައިގެންނެވިއެވެ. އަދި އުއްމަތް ނެތި ދިއުމަކީ އުއްމަތުގެ ހިތްތައް ތަފާތުވުން ކަމުގައި ވެސް އެކަލޭގެފާނު ދެނެވަޑައިގަތެވެ. އެހެންވުމުން ބައިބައި ނުވުމަށް އެކަލޭގެފާނު ގަދަ އިންޒާރުން އިންޒާރު ދެއްވާފައިވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘުކުރައްވާފައިވަނީ { لا تختلفوا فتختلف قلوبكم } މާނައީ: "އަދި ވަކިވަކިވެ ނުގަންނާށެވެ. (ވަކިވަކިން ތިބޭނަމަ) ތިޔަބައިމީހުންގެ ހިތްތައް ވަކިވަކިވެދާހުއްޓެވެ. (އެބަހީ: ތިޔަބައިމީހުންގެ މެދުގައި ދެކޮޅުވެރިކަމާއި، ޢަދާވާތް ތެރިކަން އުފެދިދާނެއެވެ.) އަދި އެކަލޭގެފާނުގެ އަޞްޙާބުން ދެކެވަޑައިގަންނަވާގޮތުގައިވެސް ބައިބައިވުމާއި ދެބަސްވުމުން ހެވެއް ނުއަންނާނެއެވެ. އިބުނު މަސްޢޫދު ވިދާޅުވެފައިވަނީ { الخلاف شر } ބައިބައިވުމަކީ ނުބައިކަމެކެވެ.

 ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ވަނީ ދެބަސްވުންތަކުގެ އޮށްތަކުން ގަސްފެޅުމުގެ ކުރިން އެނަގާ އެއްލަވާލައްވާފައެވެ. عبدالله بن عمر رضي الله عنهما ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެއްދުވަހަކު މެންދުރު ވަގުތު ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلمތިމަންކަލޭގެފާނުގެ އަރިހަށް ވަޑައިގަތެވެ. އެ ވަޑައިގަތް މަގުމަތީގައި ދެމީހަކު ދެބަސްވެ އަރައިރުންވާ އަޑު އެއްސެވިއެވެ. އެކަލޭގެފާނު އެތަނަށް ވަޑައިގެންނެވިއިރު މުނޫފުޅުމަތިން ކޯފާގެ އަސަރު ފެންނަން ހުއްޓެވެ. އެމީހުންނަށް ހަދީޘް ކުރެއްވިއެވެ. { إنَّما هَلَكَ مَن كانَ قَبْلَكُمْ، باخْتِلَافِهِمْ في الكِتَابِ } މާނައީ: "ހަމަކަށަވަރުން ތިޔަބައިމީހުން ކުރީގެމިހުން ހަލާކުވެގެން ދިޔައީ އެބައިމީހުންނަށް ބާވައިލެއްވުނު ފޮތާއިމެދު ދެބަސްވުމުގެ ސަބަބުންނެވެ."

 النزال بن سبرة ވިދާޅުވިއެވެ. عبدالله بن مسعود رضي الله عنه ވިދާޅުވި އަޑު އެހީމެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނު މިހަކު އާޔަތެއް ކިޔެވި އަޑު އެހީމެވެ. އެނާ އެއާޔަތް ކިޔެވީ ތިމަން ކަލޭގެފާނު އެ އާޔަތް ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ކިޔަވައި ވިދާޅުވި އަޑު އެއްސެވިގޮތް ނޫން އެހެން ގޮތަކަށެވެ. ދެން ތިމަންކަލޭގެފާނު އެމީހާ އަތުގައި ހިފައިގެން ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ގެ އަރިހަށް އައިސް އެވާހަކަ ދެންނެވުމުން ޙަދީޘް ކުރެއްވިއެވެ. "ދެމީހުންވެސް ކިޔެވީ ރަނގަޅަށެވެ. ތިޔަބައި މީހުން ބައިބައި ނުވާށެވެ. ހަމަ ކަށަވަރުން ތިބައިމީހުންގެ ކުރީގެ މީހުން ހަލާކުވެ ދިޔައީ އެމީހުނަށް ބާވައިލެއްވި ފޮތާއިމެދު އެބައިމީހުން ދެބަސްވުމުގެ ސަބަބުންނެވެ." މިޙަދީޘުން ދޭހަކޮށްދެނީ ޤުރުއާނާއި ސުންނަތާއި މެދު ދެބަސްވެ އަރައިރުން ވުމަކީ މީސްތަކުން ހަލާކުވެދާނޭ ކަމެއް ކަމުގައެވެ.

ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم އުއްމަތަށް ދަސްކޮށްދެއްވަން ބޭނުންފުޅުވެ ވަޑައިގަތީ ދެބަސްވުމުގެ ނަތީޖާ އަކީ ގެއްލުންހުރި ފައިދާއެއްނެތް ކަމެއްކަމެވެ.

ބައެއްފަހަރު އަޞްޙާބުންގެ މެދުގައި ދެބަސްވުން އުފެދޭވަގުތު އެކަންތަކަށް ކީރި ޤުރުއާންވެސް ސަމާލުކަން ގެންނަވާފައިވއެވެ. عبدالله بن الزبير رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. "އެންމެ ހެޔޮދެމީހުން ހަލާކުވާން ގާތްވިއެވެ." އެއީ އަބޫބަކުރު އަދި ޢުމަރު رضي الله عنهما އެވެ. ބަނޫތަމީމްގެ މީހުން އައިރު އެދެ ބޭފުޅުންގެ އަޑުފުޅު ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم އަރިހުގައި އުފުލުނެވެ. އެއްބޭފުޅަކު އިޝާރާތްކުރެއްވީ الأقرع بن حابس އަށެވެ. އަނެއްބޭފުޅާ އިޝަރާތް ކުރެއްވީ القعقاع بن معبد بن زرارة އަށެވެ. އަބޫބަކުރު رضي الله عنه ޢުމަރު رضي الله عنه އަށް ވިދާޅުވިއެވެ. ބޭނުންފުޅުވަނީ އަޅުގަނޑާއި ދެކޮޅަށް ދިއުމަށެވެ. ޢުމަރު رضي الله عنه ވިދާޅުވިއެވެ. އަޅުގަނޑު ތިބޭފުޅާއާއި ދެކޮޅު ހައްދަވަން ނޭދެމެވެ. އެދެ ބޭފުޅުންގެ އަޑު ގަދަވިއެވެ. ދެން ﷲ ކީރިތި ޤުރުއާން ބާވައިލެއްވިއެވެ. { يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ } (الحجرات 2) މާނައީ: "އޭ އީމާން ވެއްޖެ މީސްތަކުންނޭވެ! ނަބިއްޔާގެ އަޑުފުޅުގެ މައްޗަށް ތިޔަބައިމީހުންގެ އަޑުތައް ނުއުފުލާށެވެ!"

 ރަސޫލާގެ ޙަޔާތްޕުޅުގައި އުފެދޭ ދެބަސްވުންތައް ޙައްލު ކުރެއްވުމަށް ގެންގުޅުއްވި އަދަބުތަކުގެ ތެރެއިން

1- އަބަދުވެސް އަޞްޙާބުން މަސައްކަތް ކުރައްވާފައިވަނީ ދެބަސްވެދާނެ ހުރިހާ ކަމެއް ނައްތާލެއްވުމަށެވެ. އެބޭފުޅުން ގިނަ ސުއާލު ނުކުރައްވައެވެ. މަސައްކަތް ކުރެއްވީ ދިމާވާ ކަންތަކުގައި ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ގެ އިރުޝާދުތަކުން ތަފާތުތައް ނައްތާ ލެވޭތޯއެވެ. އެއްގޮތަކަށްވެސް ދެކޮޅުވެރިކަމެއް އުފެދިޔަ ނުދެއްވައެވެ.

2- ދެބަސްވުން ފަދަ ކަމެއް ދިމާވެއްޖެނަމަ އެމައްސަލައެއް ރައްދު ކުރަނީ ޤުރުއާނާއި ސުންނަތަށެވެ. ނަތީޖާ އަކީ ދެބަސްވުން އުފެދުނު ވަރަށްވުރެ އަވަހަށް މައްސަލަ ނެތި ދިއުމެވެ.

3- ދެބަސްވުމެއް އުފެދިއްޖެ ނަމަ اللَّهُ އާއި اللَّهُ ގެ ރަސޫލާގެ ޙުކުމަށް ބޯލެބުމަށް އަވަސްވެގަނެއެވެ.

4- ދެބަސްވުން އުފެދޭ ވަގުތު ތަކުގައި ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلم އެކަމެއް ރަނގަޅުކޮށް ދެއްވައެވެ. އަދި އަޞްޙާބުން ދެކެވަޑައިގަންނަވާ ގޮތުގައި ޚިޔާލު ތަފާތުވުން އުފެދުމުން އެ އުފެދުނު ޚިޔާލަކީވެސް ރަނގަޅު ގޮތެކެވެ. އެހެން ވުމުގެ ސަބަބުން އެކަކު އަނެކަކަށް އޮންނަ އިޙްތިރާމް އިތުރު ވެއެވެ. އަދި އަމިއްލައަށް ފެންނަ ގޮތަކީ އެންމެ ރަނގަޅުގޮތް ކަމުގައިވެސް ނުދެކެއެވެ.

5- ހަވާނަފުސުން އެއްކިބާވެ ތަޤުވާގެ މަގު އިޚްތިޔާރުކުރައްވައެވެ.

ހަވާނަފުސުން ދުރުވެ ތަޤުވާވެރިކަން އިސްކުރެވި ޙަޤީޤަތް އެއީ އެންމެންގެ ލަނޑުދަނޑި ކަމުގައި ވެދެއެވެ. އެ ޙަޤީޤަތް ފާޅުވަނީ ކާކުގެ ކިބައިންތޯ ބެލުމެއް ނެތިއެވެ.

6-ހެޔޮބަސް ބޭނުން ކުރުމުގައި އިސްލާމީ އަދަބުތަކުގައި ހިފަންޖެހެއެވެ. އަދި އެހެން މީހުން ކަތިލެވޭ ފަދަ ބަސްތައް ބޭނުން ނުކުރުމާއި ތިމާގެ ފަރާތުން ހެޔޮކަމެއް ނުކުރެވޭއިރު އެހެންމީހުންގެ މަސްކެއުމުން ލިބޭ ފާފައިން ދުރުހެލިވެގަންނަން ޖެހެއެވެ. وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ: { أَتَدْرُونَ مَا الغِيبةُ؟ } قَالُوا: اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ، قَالَ: { ذِكْرُكَ أَخَاكَ بِمَا يَكْرَهُ } قِيلَ: أَفَرَأَيْتَ إِن كَانَ فِي أَخِي مَا أَقُولُ؟ قَالَ: { إِنْ كَانَ فِيهِ مَا تَقُولُ فَقَدِ اغْتَبْتَهُ، وَإِنْ لَمْ يَكُن فِيهِ مَا تَقُولُ فَقَدْ بَهَتَّهُ } (رَوَاهُ مُسْلِمٌ) މާނައީ: [މާތް اللَّهُ ، އެ ކަލޭގެފާނަށް ރުއްސުންލެއްވި އަބޫހުރައިރަތުގެފާނުގެ ކިބައިން ރިވާވެގެންވެއެވެ. (އެ ކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ.) ހަމަކަށަވަރުން، ރަސޫލު اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ޙަދީޘްކުރެއްވިއެވެ. {ޣީބަބުނުމަކީ ކޮބައިކަން ތިޔަބައިމީހުން ދަންނަމުހެއްޔެވެ؟} (އަޞްޙާބުން) ދެންނެވޫއެވެ. މޮޅަށް ދެނެވޮޑިގެންވަނީ، اللَّهُ އެވެ. އަދި ﷲގެ ރަސޫލާ ދެނެވަޑައިގަތުން ބޮޑެވެ. ޙަދީޘްކުރެއްވިއެވެ. (އެއީ) ތިބާގެ އަޚާ ނެތްތަނުގައި، އޭނާ ނުރުހޭ ފަދައިން ތިބާ ވާހަކަދެއްކުމެވެ.} ދެންނެވުނެވެ. އަޅުގަނޑުގެ އަޚާގެ ކިބައިގައި އަޅުގަނޑު ދައްކާ ވާހަކައާ އެއްގޮތަށް ކަންހުރިނަމަ ކިހިނެއްތޯއެވެ؟ (އެބަހީ: އެހިނދު، އެއީ ޣީބަ ބުނުންކަމުއި ވާނެތޯއެވެ؟) ޙަދީޘްކުރެއްވިއެވެ. {ފަހެ، އޭނާގެ ކިބައިގައި ތިބާ އެބުނާކަމެއް ހުރިނަމަ، ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން، އެއީ ޣީބަބުނުމެވެ. އަދި ތިބާ އެ ބުނާ ކަމެއް، އޭނާގެކިބައިގައި ނެތްނަމަ، އެވާނީ އޭނާގެ މައްޗަށް ތިބާކުރާ ބުހުތާން ދޮގު ތުހުމަތެއް ކަމުގައެވެ.}

7- އެހެންމީހުން ތިމާއަށް ތަޢުރީފު ކުރުވުމަށް މަސައްކަތް ކުރުމުން ދުރުހެލިވެގަތުން، ޢިލްމުވެރިންގެ މަސައްކަތަކަށް ވާންޖެހެނީ އެހެންމީހުންގެ ރައުޔަށް އިޙުތިރާމުކުރާ އަދި ތިމާ އަށް ފެންނަ ގޮތަކީ އެއީ އެންމެ ރަނގަޅުގޮތް ކަމުގައި ނުދެކުމެވެ. އަނެކާ ދެކޭގޮތަށް އިޙުތިރާމު ކުރުމެވެ. މީހުންގެ ތަޢުރީފު ހޯދަން މަސައްކަތް ކުރާ ޢިލްމުވެރިން މި ޙަދީޘުފުޅާއިމެދު ވިސްނާ ލައްވާށެވެ. عن أبي هريرة رضي الله عنه قال سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول … { ورجلٌ تعلَّم العلم وعلَّمه وقرأ القرآن فأتي به فعرَّفه نعمَه فعرفها، قال فما عملت فيها؟ قال: تعلمت العلم وعلمته وقرأت فيك القرآن، قال كذبت، ولكنك تعلمت ليقال عالم وقرأت القرآن ليقال هو قارئ، فقد قيل ثم أمر به فسُحبَ على وجهه حتى ألقي في النار}… އަބޫހުރައިރާ رضي الله عنه ގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ރަސޫލުاللَّهُ ޙަދީޘުކުރެއްވި އަޑު އެހީމެވެ. ޤިޔާމަތްދުވަހު ނަރަކައަށް ފުރަތަމަ އެއްލާލެވޭ މީހުންގެ ތެރެއިން……….. ޝަރުޢީ ޢިލްމު އުނގެނި، މީސްތަކުންނަށް އުގަންނައިދީ އަދި ޤުރުއާން ކިޔަވާ މީހަކު اللَّهُ ގެ ޙަޟުރަތައް ގެނެވޭނެއެވެ. އޭނައަށް اللَّهُ ދެއްވި ނިޢުމަތް ހަނދާން ކޮށް ދެވުމުން އޭނަ اللَّهُ އެނިޢުމަތްތައް ދެއްވިކަމަށް އިޢުތިރާފުވާނެއެވެ. اللَّهُ ވަޙީކުރައްވާނެއެވެ. އެނިޢުމަތްތަކަށް ކަލޭ ޢަމަލުކުރި ކިހިނެއްހެއްޔެވެ؟ އޭނަ ބުނާނެއެވެ. އަހަރެން ޢިލްމު އުގެނި، އެހެން މީހުނަށް އުގަންނައި ދިނީމެވެ. އަދި ޤުރުއާންވެސް ކިޔެވީމެވެ. ﷲ ވަޙީ ކުރައްވާނެއެވެ. ތިޔަހެދީ ދޮގެވެ. އެކަމަކު ތިބާ ޢިލްމު އުނގެނުނީ މީސްތަކުންގެ ކިބައިން ތިބާއަކީ މޮޅު ޢިލްމުވެރިޔެކޭ ބުނުވުމަށެވެ. އަދި ތިބާ ޤުރުއާން ކިޔެވީ މީސްތަކުން ތިބާއަކީ މޮޅު ޤާރިއެކޭ ތިބާގެ ކިޔެވުން ވަރަށް ރީއްޗޭ ބުނުވުމަށެވެ. ހަމަ ކަށަވަރުން މީސްތަކުން އެހެން ބުންޏެވެ. ދެން ދަމައިގެން ގޮސް އޭނާގެ މޫނުވަތަށް ނަރަކައަށް ވައްޓާލުމަށް އަމުރު ކުރައްވާނެއެވެ. އޭނާ ނަރަކައަށް ވައްޓާލެވޭނެއެވެ.

ސަލާމަތުގެ މަގު

އުއްމަތަށް ޖެހިފައިވާ ބަލި މިވަނީ އަޅުގަނޑުމެންނަށް އެނގިފައެވެ. މިއީ އޭގެ ކޮންމެވެސް ވަރެއްގެ ފަރުވާއަކަށް ވެދާނެއެވެ.

ފުރަތަމައީ: އިޚްލާޞްތެރި މުއުމިނުންގެ މައްޗަށް ވާޖިބު ވެގެންވަނީ ދަޢުވަތުގެ މަސައްކަތުގައި އުޅުމެވެ. އަދި އުއްމަތަށް ދިމާވެފައިވާ ބަލި ދެނެގަނެ އެބައްޔަށް ފަރުވާ ހޯދުމެވެ. މުޖުތަމަޢުން ބުއްދިވެރި ޒުވާން ކުދިންކޮޅެއް ހޮވައި އެކުދިންނަށް، އިސްލާމީ އިޚްލާޞްތެރި މުދައްރިސުން ކޮޅެއްގެ އަތްމަތިން ޝަރީޢަތުގެ ޢިލްމުން ޢިލްމު ދިނުމެވެ. އެގޮތުން ހޮވާލެވޭ މުދައްރިސުން ވާން ޖެހޭނީ އެބައިމީހުންގެ ރީތި ނަމޫނާ ދައްކާފައިވާ ބަޔަކަށެވެ. އިސްލާމްދީނުގެ މަޤްޞަދަކީ ކޮބައިކަން އެނގުމާއެކު މިއަދުގެ މުސްލިމުންނަށް ބޭނުންވަނީ ކޮންކަމެއްކަން ދަންނަ ބަޔަކަށެވެ. އަދި ކުދިން ތަރުބިޔަތު ކުރުމުގައި ނަބަވީ މަންހަޖަށް ތަބާވާން ޖެހެއެވެ. ހަމަ އެފަދައިން އެ މުދައްރިސުންނަކީ ދުނިޔަވީ ޢިލްމުން ޢިލްމު ލިބިގަންނަން މަސައްކަތް ކުރާ ބަޔަކަށްވެސް ވާން ޖެހެއެވެ.

 ދެވަނައީ: މުސްލިމުންނަށް މިއަދު ފިކުރީގޮތުން ފަރުވާ ދޭން ޖެހެއެވެ. ދެވޭ ނުދެވޭ ދިމާއެއްގެ މިސްރާބު އެނގެނީ މަދު ބަޔަކަށެވެ. އެކަން އެނގެނީ އިސްލާމީ މުއައްސަސާތައް ފުނޑުފުނޑުވެގެން ދާތަން ފެނުމުންނެވެ. މުސްލިމް ދަރިން ތަރުބިޔަތު ކުރުމުގައި އެއްވެސް ފިކުރެއް ވިސްނުމެއް ނެތުމުންނެވެ. އޭގެ ސަބަބުން މުސްލިމު ދަރިން ބޮޑުވެ އެކުދިންނަށް ޤައުމުގެ ހުންގާނު ލިބޭ ދުވަހު ވާނެ ގޮތާއިމެދު ނުވިސްނޭތީއެވެ. ހަމަ އެފަދައިން މުސްލިމުންގެ ތެރެއިން ހެޔޮކަންތަކުގައި އުޅޭމީހުން ފިތުނަވެރި ކުރެވެމުންދާ މަންޒަރު ފެންނާތީއެވެ. މިއަދު އިސްލާމް ދީން ފެންނަނީ ފެން ނުވެހޭ ވިލާގަނޑެއްގެ ގޮތުގައެވެ. މަރުވެފައިވާ ހިތްތަކަށް ދިރުން ނުދެވެއެވެ. ނޫނީ އޮމާން ހިލަގަނޑެއްގެ މައްޗަށް ވެހޭ ވާރޭގެ ގޮތުގައެވެ. ހިތްތައް ހަރުވެއްޖެއެވެ. އޭގައި ދަބަރު ޖަހައިފިއެވެ. ލޯތަކައް ޙައްޤު ނުފެނެއެވެ. އެމީހުނަށް ޙައްޤާއި ބާޠިލު ވަކި ނުވެއެވެ.

މުސްލިމުންނަށް ތަރުބިޔަތު ދިނުމަށް ޤާއިމު ކުރެވިފައިވާ ތަޢުލީމުދޭ ތަފާތު ތަޢުލީމީ މަރުކަޒުތައް ހިންގުމާއި ޙަވާލުވެ ތިބި މީހުންގެ ލޯތައްވަނީ މަރާލެވިފައެވެ. ނުބަލައެވެ. ހިތްތައް ވަނީ ހަރުވެފައެވެ. ހިތްތަކުން ޙައްޤު ނުފެނެއެވެ. މުސްލިމު ޤައުމުތަކުގައި ހުޅަނގުގެ ސިފަތަކަށް ހުޅުވިފައި ތަޢުލީމީ މަރުކަޒުތަކުން މުސްލިމް ޢިލްމުވެރިން ތައްޔާރު ކުރުމަށް ނޭދެއެވެ. އަދި މުސްލިމުންނަށް ތަފާތު ފަންނުތަކުގެ ޢިލްމު ދިނުމަށްވެސް ބޭނުމެއް ނުވެއެވެ. އެ މުއައްސަސާތައް ދެކެނީ އެމީހުންގެ ލަނޑުދަނޑިއަކީ ތަފާތު ފަންނުތަކުގައި ހުޅަނގުގެ ޢިލްމުން ކުރިހޯދާފައިވާ ފަންނުވެރިން ތައްޔާރު ކުރުމެވެ. މުސްލިމު ތަޢުލީމީ މުއައްސަސާތަކުން ނެރޭ ދަރިވަރުންނަކީ ކަމަށް ނާޤާބިލު އުއްމަތަށް ޚިދުމަތް ކޮށްދިނުމަށް ނުކުޅެދޭ ކުދިންނެވެ.

ޝަރުޢީ ތަޢުލީމުގެ ސިފަ ޖެހިފައިވާ ތަޢުލީމީ މަރުކަޒުތައް މިސާލަކަށް އަޒުހަރު ޔުނިވާރސިޓީ ފަދަ ޔުނިވާސީޓީތަކާއި ފެކަލްޓީތަކާއި މަޢުޙަދުތަކުން ޤައުމަށް ފައިދާހުރި ބައެއް މަދު ދަރިވަރުން އުފެއްދުމުގައި ކާމީޔާބީތަކެއް ހޯދި ކަމުގައި ވިޔަސް އެ މުއައްސަސާތައް ވަނީ މުސްލިމު ފިކުރީ އިސްނަގާ ޢިލްމުވެރިން އުފެއްދުމުގައި ނުކުޅެދިފައެވެ. އެ އުފައްދާ ދަރިވަރުންނަށް އެމީހުންގެ ޤައުމަށް އަދި ދިމާވާ ގޮންޖެހުންތަކަށް ޒަމާނީ ޓެކްނޮލޮޖީ ބޭނުން ކޮށްގެން ކާމިޔާބީތަކެއް ހޯދައި ދެފިފައި ނުވެއެވެ.

މިގޮތަށް ކަންތައް ވުމުގެ ސަބަބުން އިސްލާމީ ފިކުރު ވަނީ ބަނދެވިފައެވެ. އެފިކުރަށް މުސްލިމުންގެ ޙަޔާތުގައި ބާރުވެރިކަމެއް ނެތެވެ. މުސްލިމުންގެ ލޯތައް ހުޅުވެނީ މުޅިންވެސް އިސްލާމްދީނާ ދިމާ އިދިކޮޅު ހުޅަނގުގެ ފިކުރުތަކަށެވެ. މުސްލިމުން މިއަދުވަނީ އެމީހުންގެ މައްސަލަތައް ޙައްލުކުރުމުގައި ނުކުޅެދި ހުއްޓުން އަރާފައެވެ. އެއީ ސިޔާސީ ގޮތުންވިޔަސް އިޤްތިޞާދީ ގޮތުންވިޔަސް އަދި އިޖްތިމާޢީ ހަމަޖެހުންކަމުގައި ވިޔަސް މެއެވެ. މިއަދު މުސްލިމުން ކޮޕީކުރަމުން ދަނީ އެހެންމީހުންގެ ފަރާތުން ފެންނަ ނުބައިކަންތަކެވެ. އުނގެނިގެން ތިބޭ މީހުން ދަނީ އެކިގޮތްގޮތުން އެބައިމީހުންގެ ވަޙުދަތު ގެއްލޭ ކަންތައް ކުރަމުންނެވެ. ދީނުގެ ފަރުޢީ މައްސަލަތަކުގައި އެކަކު އަނެކަކަށް ކާފަރު ކުރަމުންނެވެ. މުސްލިމުންގެ ސަފުތައް ރޫޅޭކަންތައް ކުރަމުންނެވެ. އެއްބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް ފާޑުކިޔަމުންނެވެ. ފަރުޢީ ކަންތައް ނަގައި އެއީ އަޞްލުކަމަށް ބަލައިގެންނެވެ.

 އަހަރުމެންނަށް ބޭނުންވަނީ ސަލާމަތުންވާ އިސްލާމީ ފިކުރެވެ. އެއީ އިސްލާމީ ރޫޙާއި އެއްގޮތްވާ ފިކުރެވެ. ދީނުގެ ޙުކުމްތައް ޤުރުއާނާ ސުންންތުން ހޯދުމެވެ. ހަމަ އެފަދައިން ސަލަފުއްޞާލިޙީންގެ ދިރާސާތައް ބަލައި ހޯދުމެވެ. އެ މީހުން ޚިޔާލުތަފާތުވާ މައްސަލަތަކުގައި އަމަލު ކުރެއްވިގޮތް ހޯދުމެވެ. ހަމަ ކަށަވަރުން އިސްލާމްދީނަކީ ވަޙުދަތުގެ ދީނެވެ. އެދެ މަޞްދަރުގައި ދިމަވާ މައްސަލަތަކުގެ ފުރިހަމަ ލާމަސީލު ޙައްލުވެއެވެ. މިޔަޤީންކަން ހިތުގައި ބާއްވައި މަސައްކަތް ފަށައިފިނަމަ އުއްމަތް އެކަތިގަނޑަކަށް ވެދާނެއެވެ. ބަލި އެނގިއްޖެ ކަމަށް ވާނަމަ ފަރުވާ ދެވޭނެއެވެ. އުއްމަތް އެކަތި ގަނޑަކަށް ވުމަކީ ދުރުގައިވާ ކަމެއް ނޫނެވެ.

والله هو الهادي إلى سواء السبيل