ޒަމާން ބެހެނީ ތިން ބަޔަކަށް ކަމަށް ބަހަވީން ވިދާޅުވާ ތަން ފެނެއެވެ. އެއީ މާޒީއާއި ޙާޒިރާއި ކުރިމަގެވެ. މާޒީއަކީ ފާއިތުވެ ދިޔުމަށްފަހު އަނބުރާ އަންނާނެ އެއްޗެއް ނޫންކަމަށް ވެއެވެ. އެހެނަސް ޙަޤީޤަތަށް ބަލާއިރު އެއީ އެއަށް އެއްވެސް އަސަރެއްނެތް އެއްޗެއް ނޫނެވެ. އެއީ މުޅިން ނިމިގޮސްފައިވާ އެއްޗެއްނޫނެވެ. އެއީ އަޅުގަނޑުމެންގެ ތެރޭގައި ވާ ކާއިނެކެވެ. އެއީ އެއްލައިލެވޭހާ "ދެރަ" އެއްޗެއްނޫނެވެ. އެއީ ޙާޒިރަށާއި މުސްތަޤްބަލަށް އަސަރު ފޯރުވާ ވަރަށް ވަރުގަދަ ބަހާއެކެވެ. އަޅުގަނޑުމެންގެ ވިސްނުމާއި ޚިޔާލު ބައްޓަންކުރުމުގައި އޭގެ ނުފޫޒު ވަރަށް ގަދައެވެ. އަޅުގަނޑުމެންނަށް އެއާ ވައްކެއް ނުވެވޭނެއެވެ.އޭތި ދުރަކަށް ވެސް ނުލެވޭނެއެވެ.
މާޒީވެ ގޮސްފައިވާ ޒަމާނަކީ ނުވަތަ ފާއިތުވެގޮސްފައިވާ ތާރީޚަކީ އެއިން ފިކްރުތަކާއި ތަޞައްވުރުތައް ނެގޭ ބިޔަ ވަޅެކެވެ. އެއީ އޭގެ މަތީގައި ބިނާތައް އާރާސްކުރެވޭ ބިންގަލެކެވެ. އެއީ އަޅުގަނޑުމެންނަށް ދަތުރުކުރަންވީ މިސްރާބު ދައްކުވައިދޭ ސަމުގާއެވެ. އެއީ އަޅުގަނޑުމެންގެ ލަނޑުދަނޑިތައް ކުރަހާދޭ މޭސްތިރިއެކެވެ.
މާޒީއާ ދުރަށް ޙަރަކާތްތެރިވެވޭނަމަ މި ޙަރަކާތުގައި ހޮއި ހެދިފައި އޮންނާނެކަން ކަށަވަރެވެ. އާރުލީ ކޮއްތަކުން މަޙްރޫމުވެގެންދާނެ ކަން ކަށަވަރެވެ. ކީރިތި ޤުރްއާން އަޅުގަނޑުމެންނަށް ގޮވައިލަނީ ބިމުގައި ދަތުރުފަތުރުކޮށް ޢިބްރަތް ޙާޞިލު ކުރުމަށެވެ. މި ހިނގުމުންނާއި މި ޢިބްރަތުން ތެދު ފިޔަވަޅުތަކެއް އެޅޭނެތީއެވެ. ހެޔޮ ވިސްނުމެއް ލިބޭނެތީއެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީ ކުރެއްވިއެވެ. (( قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ ﴿١٣٧﴾ هَـٰذَا بَيَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِينَ – آل عمران: 137، 138 – މާނައީ : އެކިއެކި أمّة ތަކާމެދު) ހިނގައިދިޔަ ކަންތައްތަކެއް ތިޔަބައިމީހުންގެ ކުރިން އިސްވެ ހިނގައްޖެކަން ކަށަވަރެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން ބިމުގައި ދަތުރުފަތުރުކޮށް އުޅޭށެވެ! ދެން، ދޮގުކުޅަ މީހުންގެ ނަތީޖާއޮތީ ކޮންފަދަޔަކުންތޯ ނިކަން ބަލައިބަލާށެވެ! (137) މިއީ، މީސްތަކުންނަށް އޮތް ސާފުސީދާ ބަޔާނެކެވެ. އަދި، މަގު ދެއްކެވުމެކެވެ. އަދި، تقوى ވެރިންނަށްއޮތް وعظ އެކެވެ. ))
ތާރީޚާއި އޭގެ ފައިދާ
"ކަޝްފުއްޡުނޫނި" ނަމަކަށް ކިޔާ ފޮތް ބުނާގޮތުގައި ތާރީޚަކީ ((މީސްތަކުންނާއި އެމީހުންގެ ރަށްތަކާއި އާދަކާދަތަކާއި ވައްޓަފާޅިތަކާއި، މީސްތަކުން ކޮށްއުޅޭ މަސައްކަތްތަކާއި، އެމީހުންގެ ނަސަބުތަކާއި ، ވިހާމަރުވާ ފަދަ ކަންކަން އެނގުމެވެ.)) އޭގެ މައުޟޫޢަކީ ((އެ ރަށެއްގައި އުޅުނު މީހުންގެ ޙާލުއަޙްވާލެވެ.)) އޭގެ ބޭނުމަކީ ((އެ ރަށެއްގެ މާޒީގެ ޙާލަތު ދެނެގަތުމެވެ.)) އޭގެ ފައިދާއަކީ ((އެ އަޙްވާލުތަކުން ޢިބްރަތް ލިބިގަތުމާއި، ތަޖްރިބާ ހޯދުމާއި،ލިބިފައިވާ ގެއްލުންތަކާ، ދުރުހެލިވަން ދަސްކުރުމާއި، ލިބިފައިވާ ފައިދާތަކުން މަންފާ ޙާޞިލު ކުރުމެވެ.)) [1]
ތާރީޚާ އަޅުގަނޑުމެންނާ ދެމެދުގައިވާ ގުޅުންތަކުގެ ގޮށަކީ މި ފައިދާތަކެވެ. އެ ދިރާސާ ކުރަނީ ފިކްރީ ތަނަވަސްކަމަކަށް ވާތީއެއްނޫނެވެ. އަދި މަޢުލޫމާތުތަކެއް ހޯދާކަށް ވެސް ނޫނެވެ. މީގެއިތުރަށް އެ ދިރާސާ ކުރަނީ ޢަމަލީ ފައިދާ ލިބިގަތުމަށް ޓަކައެވެ. މި ފައިދާއަކީ ((ގެއްލުންތަކާ ދުރުހެލިވެ މަންފާތައް ހޯދުމެވެ.))
އިބްނު ޚަލްދޫން ތާރީޚުގެ އަހައްމިއްޔަތުކަން ބަޔާންކޮށް ދެއްވަމުން ވިދާޅުވަނީ ((ތާރީޚުގެ ފަންނަކީ ފައިދާތައް ގިނަގުނަ، ރައުޔުތައް ހަރުދަނާ ފަންނެކެވެ. އެއީ އަހުރެމެންނަށް އުއްމަތްތަކުގެ މާޒީގެ އަޚްލާޤީ ޙާލަތުތައް ރިވެލިކޮށްދޭ ލޯގަނޑެކެވެ. ނަބީބޭކަލުންގެ ސީރަތުތައް ދައްކުވައިދޭ އެއްޗެކެވެ. ރަސްރަސްކަލުންގެ ސިޔާސަތުތައް ބަޔާންކޮށްދޭ ޞަފްޙާތަކެކެވެ. މި ކަންކަމުން ފައިދާ ލިބިގަތުމަކީ ދީނާއި ދުނިޔެ ރަނގަޅުވެގެންދާނެ ކަމެކެވެ. އެއީ އެތައް ކަމަކުން ރައްކައުތެރިވުމަށް ލިބިގެންވާ އައްޑަނައެކެވެ. ގިނަގުނަ މަޢުލޫމާތުތަކެކެވެ. އެކަންކަމާމެދު ވިސްނައި ހެދުމަކީ ގެއްލުންތަކާ ދުރުހެލިވެވޭނެ ކަމެކެވެ. އަދި އެއީ މަންފާތައް ޙާޞިލުކުރެވޭނެ މަގެކެވެ.))[2]
އިބްނު ޚަލްދޫން ވިދާޅުވާ ގޮތުގައި ތާރީޚަށް އެތެރެ ފުށަކާއި ބޭރު ފުށެއް ލިބިގެންވެއެވެ. ބޭރު ފުށަކީ ރީތި ވާހަކަތަކެއް ކިޔާލައި ގޮތަށް ތާރީޚުގެ ގަނޑުތައް އުކާލައި ކިޔައިލުމެވެ. ދެވަނަ ބަޔަކީ އޭގެތެރެއަށް ފައިބާ ފީނާ އުނގެނުމެވެ. އިބްނު ޚަލްދޫން ވިދާޅުވިއެވެ. ((ތާރީޚުގެ ފަންނަކީ އުއްމަތްތަކާއި ޖީލުތަކުގެ މެދުގައި އެކިގޮތްގޮތަށް ބަދަލުވާ ފަންނެކެވެ. ޢާއްމުންނާއި ދޭސީންވެސް އެ އެނގުމަށް އިސްނަގައެވެ. އޭގެތެރޭގައި ކުދި ރަސްރަސްކަލުންނާއި ބޮޑެތި ރަސްރަސްކަލުން ވާދަކުރައްވާތަން ފެންނާނެތެވެ. އޭގައި ޢާލިމުންނާއި ޖާހިލުންގެ ދޭހަވުން ހަމަހަމަވާނެތެވެ. އެހެނީ އެއީ ބޭރު ފުށަށް ބަލާއިރު ދުވަސްތަކާއި އުއްމަތްތަކުގެ ވާހަކަތަކެވެ.އޭގައި ބަސްތައް އުފެދޭނެތެވެ. މިސާލުތައް ޖެހޭނެތެވެ. އެއިން ޚަލީފާގެ އަޙްވާލު ބަދަލުވަމުންދާ ގޮތް ފެންނާނެތެވެ. އެއިން ދައުލަތް ހަނިވެ ފުޅައުވަމުން ދިޔަގޮތާއި ، ފުޅައުވެ ހަނިވަމުން ދިޔަ ގޮތް ފެންނާނެތެވެ. އެހެނަސް އޭގެ އެތެރެ ފުށުގައި އޮތީ ތަޙްޤީޤު ކުރުމާއި ތަޙްލީލު ކުރުމެވެ.އެއީ ކަންތައްތައް ހިނގާފައިވާ ގޮތާއި އެކަމުގެ ސަބަބުތަކުގެ ޢިލްމެވެ. އެހެންކަމުން އެއީ ޙިކްމަތެވެ. އެއީ ޙައްޤުގޮތުގައި އުނގެނެން ޖެހޭ ޢިލްމެކެވެ.))[3]
ތާރީޚު ހަނދާން ނެތުން
ތާރީޚު ހަނދާންނެތުމުގެ ނުވަތަ ނައްތައިލުމުގެ މާނައަކީ ހަނދާނުގެ ޒާކިރާއިން ތާރީޚު ފުހެލުމެވެ. ސުމަކުން އަލުން ފެށުމެވެ.އިންސާނިއްޔަތުގެ ޙަޔާތް އަލުން ފަށާފަދައެވެ. ތާރީޚު ހަނދާން ނައްތައިލުމުގެ ނުބައި އަސަރު އެ ޤައުމުގެ ޙާޒިރަށާއި ކުރިމަގަށް ކުރާނެތެވެ. ތާރީޚެއްނެތް އުއްމަތަކަށް ކާމިޔާބު ފިޔަވަޅެއް ނޭޅޭނެތެވެ.
ތާރީޚު ގަނޑުކުރުން
ބައެއް މީހުންނަކީ ތާރީޚު ގަނޑުކޮށް އޭގެ ޙަރަކާތް ހުއްޓުވަން ބޭނުންވާ ބައެކެވެ. އެފަދަ މީހުން ބޭނުން ވާނީ ވަކި ޙަދިސާއަކާ ހަމައިން އެއީ ފެށުންކަމުގައްޔާއި ،ނިމުންކަމުގައއްޔާއި ، ވަސީލަތެއް ކަމުގައްޔާއި ލަނޑުދަނޑި ކަމުގައި ހަދާށެވެ. އެހެނަސް ކޮންމެ އުއްމަތެއްގެ ތާރީޚަކީ ކާމިޔާބުތަކަކާއި ނާކާމިޔާބުތަކެއްގެ ވެރި އުއްމަތެކެވެ. ތާރީޚުގެ ވަކި ހާދިސާއަކާ ހަމައިން ހުއްޓެން ވާނީ އެ ހާދިސާއަކުން ޢިބްރަތް ޙާޞިލު ކުރުމަށް ޓަކައެވެ. އެ ހިސާބުން ގަނޑުވާކަށް ނޫނެވެ. އިސްލާމީ ދުނިޔެއަށް ބަލާއިރު ތާރީޚު ގަނޑުކުރުމުގެ ސަބަބުން މި އުއްމަތް ވަނީ މަޒްހަބީ ގޮތުންނާއި ފިކްރީ ގޮތުން ބައިބައިވެފައެވެ. އުއްމަތުގެ ބަސްވަނީ ކަފިކަފިވެފައެވެ. އުއްމަތާ ކުރިމަތިލާން ޖެހިފައިވާ ގޮންޖެހުންތަކަށް ބަލައިލުމެއްނެތި ބޭނުންވަނީ ފަހަތަށް ބޯޅަ ޖަހާށެވެ. ކުރިއަށް ނުކުމެ ގޯލަށް ޖެހޭތޯ ބެލުމުގެ ފޯރިއެއް ނެތެވެ.
ތާރީޚަށް ބޭއިޙްތިރާމުކުރުން
ބައެއް މީހުންނަކީ ތާރީޚަށް ބޭއިޙްތިރާމު ކުރާ ބައެކެވެ. އެމީހުން ދެކޭގޮތުގައި އެއީ ފާއިތުވެގޮސް ނިމިފައިވާ ހާދިސާތަކެކެވެ. އެއީ ތަކްރާރުވެދާނެ އެއްޗެއް ކަމެއް ނުދަނެތެވެ.އޭގެ މައުޟޫޢުތައް އެއްގޮތްވެދާނެއެވެ. އެއީ ނަންތަކާއި މީހުން އެއްގޮތްވުމަކުން ނޫނެވެ. ޢިބްރަތާއި މަޤްޞަދު އެއްގޮތްވުމުންނެވެ. އަނިޔާވެރީންނާއި ޚުދްމުޚްތާރު ވެރީން ފެނުމުންނެވެ. މިއީ ތާރީޚަށް ބޭއިޙްތިރާމުކުރުމުގެ ނަތީޖާއެކެވެ. އިންސާފުވެރިކަމުގެ ލޮލަކުން ބެލިނަމަ ތާރީޚުގައި އިސްތިސްނާއެއް ނުވާކަން އެނގޭނެތެވެ. ޢަލްމާނީންނަކީ އިސްލާމީ ތާރީޚަށް ބޭއިޙްތިރާމުކުރާ ބައެކެވެ. އެމީހުން ބޭނުންވަނީ އެ ތާރީޚަށް ފަސްއަޅައި ވަޅުލާށެވެ. އެމީހުން ތަޞްވީރު ކުރާ ގޮތުގައި އިސްލާމީ ތާރީޚަކީ އަނިޔާއާއި މެރުމާއި އަނދިރިގަނޑެކެވެ.
ތާރީޚު މާތްކުރުން
މިއީ ބައެއް ދީންވެރީން ވެއްޓިފައިވާ ވަޅުގަނޑެކެވެ. މިއީ އަޅުގަނޑުމެންގެ ފަޚްރުވެރި ތާރީޚާ ދިމާއަށް ޖަޒްބާތީ ނަޒަރަކުން ބަލާ މީހުންނެވެ. އެ ތާރީޚަކީ ފަޚްރުވެރި ތާރީޚެއްކަން ކަށަވަރެވެ. ނަމަވެސް ކަމަކާމެދު ފަޚްރުވެރިވުމާ ކަމެއް މާތްކުރުމާ މިއީ ވަރަށް ތަފާތު ދެ ކަމެކެވެ. ފަޚްރުވެރިވުމަކީ ލާޒިމު ކަމެކެވެ. ނަމަވެސް މާތްކުރުމަކީ (މުޤައްދަސްކުރުމަކީ) ހުއްދަވެގެންވާނެ ކަމެއްނޫނެވެ. އެހެނީ ތާރީޚަކީ އިންސާނީ ޙަރަކާތެކެވެ. އޭގައި ރަނގަޅު ގޮތާއި ކުށް ގޮތް ހިމެނޭނެއެވެ. ކީރިތި ރަސޫލާގެ ސީރަތާ (ތާރީޚާ) އެހެން ބޭކަލުންގެ ތާރީޚު ވަރަށް ތަފާތުވާނެއެވެ. ނަބިއްޔާ صلى الله عليه وسلم އަކީ ރަސޫލެކެވެ. ރަސޫލުންނަކީ މަޢޫޞޫމު ބައެކެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ ބަސްފުޅުތަކަކީ ވަޙީއެވެ. ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ގެ ތާރީޚާއި އެކަލޭގެފާނަށްފަހު އުއްމަތުގެ ޒަޢާމަތަށް އިސްވެވަޑައިގެން އިސްވާރުންގެ ތާރީޚު ތަފާތު ވާނެތެވެ. އެހެންކަމުން އެ ތާރީޚަކީ މުޤައްދަސް މަޞްދަރެއްނޫނެވެ. މުސްލިމުންނަށް ލިބިފައިވާ މުޤައްދަސް ދެ މަޞްދަރަކީ "ކީރިތި ޤުރްއާން" އާއި "ކައު ރަސޫލާގެ ޞަޙީޙު ސުންނަތް" އެވެ.
ޞަޙީޙު ޢިލްމީ މިންގަނޑުން ތާރީޚަށް ފާޑު ކިޔުން
ޙަދީސް ޢިލްމުވެރީންގެ ބީދައިން ފާޑު ކިޔަންވާނީ ސަނަދަށާއި މަތުނަށް ބަލައިގެންނެވެ. އިބްނު ޚަލްދޫން ވިދާޅުވާގޮތުގައި " އާދަކާދައިގެ އުޞޫލަށާއި، ސިޔާސަތުގެ ޤަވާޢިދުތަކަށް ނުބަލައި ނަޤްލު ކުރުމަކީ ކުށްތަކަށް ހާސާވެގެން ހިގައިދާނެ ކަމެކެވެ. ބައެއް މުފައްސިރުންނާއި މުއައްރިޚުން ޢިލްމުވެރީން ހިންގަވާފައި ވަނީ މި ބީދައިންނެވެ. ރަނގަޅު ނުރަނގަޅު ބެއްލެވުމެއްނެތި އެނގިވަޑައިގެންފައިވާ ހުރިހާ މަޢުލޫމާތެއް އެބޭބޭކަލުންގެ މުއައްލަފާތުތަކުގައި ލިޔުއްވާފައިވެއެވެ. [4]
ތާރީޚު ތަޒްވީރު ކުރުން
އެއީ ތާރީޚުގެ ބައެއް ބައިތައް އުނިކޮށް ނުވަތަ ނިސްބަތް ކުރަން ޖެހޭ ފަރާތަށް ނިސްބަތްނުކޮށް ނުވަތަ ނުހިނގާ ކަމެއް ހިނގި ކަމަކަށް ހަދައިގެން ތާރީޚު ލިޔުމެވެ. ބައެއް މީހުން އެމީހުންގެ ހަވާނަފްސާ އެއްގޮތަށް ތާރީޚު ލިޔެފައި ވެއެވެ. މިއީ އޮޅުވައިލުމެކެވެ. އިސްލާމދީނާ ބެހޭ ގޮތުން ލިޔުނު ބައެއް ކަމުގައިވާ މުސްތަޝްރިޤުން (އޮރިއަންޓަލިސްޓުން) ތާރީޚު އޮޅުވާލައިގެން ވަރަށް ގިނަ ވާހަކަތަކެއް ލިޔެފައވެއެވެ. އަޙްމަދިއްޔާ ޙަރަކާތްފަދަ އސްލާމްދީނާ އިދިކޮޅު ބައެއް ޙަރަކާތްތައް އިސްލާމްދީނަށް ނިސްބަތްކޮށް ވަރަށް ބުރުސޫރަ ރިވެތިކޮށް ލިޔެފައިވެއެވެ. ޝީޢީންނަކީ ވެސް މިފަދަ ބައެކެވެ. އެމީހުން ޢަލީގެފާނާއި މުޢާވިޔަތުގެފާނާ ދެމެދުގައި ހިނގި ދެބަސްވުންތައް ފޮތްފޮތުގައި ފުރޭފުކޮށްފައި ވަނީ ޙަޤީޤަތާ ވަރަށް ޚިލާފުކޮށެވެ. ވެރިކަމަށް އަންނަ ބައެއް މީހުން އެމީހުންގެ ކުރީގެ ވެރީންގެ އަރުތަތައް ފަނޑުކޮށް ދައްކަން މަސައްކަތްކޮށްފައި ވެއެވެ. އަދި އެމީހުންގެ ކުރީގެ މީހުންގެ ކާމިޔާބުތައް އެމީހުންނަށް ނިސްބަތްކޮށް ފުރޭފުކޮށްފައި ވެސް ވެއެވެ.
ތާރީޚު އިހްމާލު ކުރުން
ތާރީޚަށް ބަލާނުލައި ބަޔަކުވެސް އުޅެއެވެ. ތާރީޚުން ޢިބްރަތް ޙާޞިލު ކުރަން ބޭނުންނުވާ ބަޔަކު ވެސް އުޅެއެވެ. އެއީ ތާރީޚު އިހްމާލު ކުރުމެވެ. "ޙާޒިރު" އޭ ކިޔާ އެއްޗަކަށް ތާރީޚު ބަދަލުވިޔަސް އަދި މި "ޙާޒިރު" މުސްތަޤްބަލް "އޭ ކިޔާ އެއްޗަކަށް ތަރައްޤީވިޔަސް ތާރީޚަކީ ދާއިމީ ސިފައެއްގައި ދިރި ހުރި އެއްޗެކެވެ . ތާރީޚު އިހްމާލު ކުރުމުގެ މާނަތަކުގެތެރޭގައި ތާރީޚާމެދު ނުވިސްނުން ވެއެވެ. އޭގެ ސިއްރުތަކާމެދު އަޖައިބުނުވުން ވެއެވެ. އޭގެ އަރުތަތަކާމެދު ޙައިރާންވާން ޖެހޭނެއެވެ. އެއީ ހަމައެކަނި "އިޙްތިފާލު ކުރެވޭ" އެއްޗަކަށް ހަދައިގެން ނުވާނެއެވެ. އެއީ ތާރީޚު އިހްމާލު ކުރުމެވެ. އެއީ ތާރީޚުގެ އަގު ވަޒަން ނުކުރުމެވެ.
ތާރީޚު ކުރިއެރުމާ ދަށަށް ދިޔުން
މިއީ ތާރީޚުގެ ފަލްސަފާއާ ގުޅިފައިވާ ވާހަކައެކެވެ. މި މަސްއަލައިގައި ތިން ރައުޔެއް ވެއެވެ.
ފުރަތަމަ ރައުޔު ބުނާގޮތުގައި ތާރީޚު އަބަދުވެސް ދާނީ މައްޗަށެވެ. ކުރިއަށެވެ. ފާއިތުވެދިޔަ ޒަމާނަށްވުރެ ޖެހިގެން އަންނަ ޒަމާން ރަނގަޅުވާނެއެވެ. މިއީ ތާރީޚު ޢިލްމުވެރިއެއް ކަމުގައިވާ ފުކޫޔާމާގެ ބަހެވެ. އޭނާ ލިޔުއްވި މަޝްހޫރު ފޮތް (ތާރީޚުގެ ނިމުން) ގައި މި ގޮތަށް ވިދާޅުވެފައިވާ ތަން ފެނެއެވެ. ތާރީޚުގެ ނިމުމުގެ މާނައަކީ އޭގައި ހިމެނޭ ޙާދިސާތަކަށް ނިމުން އައުމެއްނޫނެވެ. އެހެނަސް އޭގެ މާނައަކީ އޭނާ ވިދާޅުވާ ގޮތުގައި ދަތުރުކުރާ ދިމާއަށް ހުއްޓުން އައުމެވެ. އެ ހިސާބުން ހުއްޓުނީމާ ތާރީޚު އެހެން އަތަކަށް މިސްރާބު ޖަހާނެއެވެ.އޭނާގެ ނަޒަރުގައި ލިބަރަލް ޑިމޮކްރަސީއަކީ (މިނިވަން ދީމުޤުރާޠީގެ ނިޒާމަކީ) އިންސާނީ އައިޑިޔަލޮޖީގެ ކުރިބޯށްޓެވެ.
ދެވަނަ ރައުޔު ބުނާގޮތުގައި ތާރީޚު އަބަދުވެސް ދާނީ ދަށަށެވެ. ކޮންމެ ޒަމާނަކާ ގުޅިގެން އަންނަ ޒަމާން ކުރީ ޒަމާނަށްވުރެ ދަށް ވާނެއެވެ. ހެޔޮވަންތަކަން ދާނީ ކުޑަވަމުން ކަނިވަމުންނެވެ. މި ގޮތަށް ވިދާޅުވާ ބޭފުޅުން ޙުއްޖަތް ނަންގަވާފައި ވަނީ ކީރިތި ރަސޫލާގެ ބަސްފުޅެއްގެ ތަފްސީރުންނެވެ. އައްޒުބައިރު ބިން ޢަދިއްޔުގެ އަރިހުން ރިވާވެގެންވެއެވެ. ((އަހުރެމެން އަނަސް ބިން މާލިކުގެ އަރިހަށް ގޮސް ޙައްޖާޖުގެ އަނިޔާވެރިކަމާ އޭނާގެ ފުށުން ކުރިމަތިވަމުންދާ ދުއްތުރާތަކާ ބެހޭގޮތުން ޝަކްވާ ދެންނެވީމެވެ. އެހިނދު މާލިކުގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ކެތްތެރިވާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރިރަސްކަލާނގެއާ ބައްދަލުވެއްޖައުމަށްދާންދެން އަންނަމުންދާ ޒަމާންތައް ދުވަހެއް ދުވަހަކަށް ދާނީ ނުބައިން ނުބައަށެވެ. ތިޔަބައިމީހުންގެ ނަބިއްޔާގެ އަރިހުން އިވިފައިވަނީ މި ގޮތަށެވެ. – ރިވާކުރެއްވީ ބުޚާރީ))
ތިންވަނަ ރައުޔު ބުނާގޮތުގައި : ތާރީޚަކީ ފުލުފުލުގައި ވިދިވިދިގެން ބުރުޖަހާ ބުރުޖެހުންތަކެކެވެ. މި ރައުޔަށް ތާއީދު ކުރައްވާ ބޭކަލުންގެ ތެރޭގައި އިބްނު ޚަލްދޫނާއި ޓުވިންބީ ހިމެނިވަޑައިގަންނަވައެވެ.މި ބޭފުޅުން ވިދާޅުވާގޮތުގައި ތާރީޚު އެއްގޮތްވާނެއެވެ. ތަކްރާރުވާނެއެވެ. ތަކްރާރު ވަނީ މީހުންނެއްނޫނެވެ. އެހެނަސް އޭގެ ފަލްސަފާއާއި އެ ހިނގާ ގޮތްތަކާއި މަގުތަކެވެ.
ރައްދު
ވަކި ދުރުމިއަކުން ބަލައިފިނަމަ ފުރަތަމަ ރައުޔާ އެއްބަސްވެވިދާނެ ބައެއް ކަންތައްތައް އެބަހުއްޓެވެ. އެހެނަސް ފުކޫޔާމާ އެ ވިދާޅުވާ ނިހާއީ ތަޙްލީލަށް އެންމެން އެއްބަހެއް ނުވެއެވެ. ތާރީޚަކީ މަތިމައްޗަށް ވޮޑެމުންދާ އެއްޗެކެވެ. ކުރީގެ ބައިތަކުން ފަހުގެ ބައިތަކަށް ފައިދާ ކުރާނެކަން ކަށަވަރެވެ. ތަޖްރިބާތައް ދާނީ ފުނިޖެހެމުންނެވެ. އަޅުގަނޑުމެން ދިރިއުޅޭ ފިޔަވައްސާ ހަމައިން ތާރީޚު ނިމުނީއެކޭ ނުބުނެވޭނެއެވެ. އެއް ޒަމާނެއްގައި އުޅުނު ބަޔަކު އެމީހުންގެ ޒަމާނުގައި އިންސާނިއްޔަތު ކުރިއަރާފައިވާ މިންވަރެއް ދެން އަންނަ ޒަމާނެއްގައި ކުރިއަކަށް ނުދާނެކަމަށް ބުނެފާނެއެވެ. ދެން ދާނީ ދަށަށެވެ. މަލެއް ފަދައިންނެވެ. ފޮޅުމަށްފަހު ދެން އެ މޯޅިވެގެން ވެއްޓޭނީއެވެ. އެހެނަސް ތާރީޚު ދައްކަނީ މިއާ ޚިލާފު މަންޒަރެކެވެ. ހުޅަނގުގެ މީހުން އެމީހުންގެ ނިޒާމަށްވުރެ ފުރިހަމަ ނިޒާމެއް ނެތްކަމަށް މިއަދު ބުނިނަމަވެސް ބައެއް ޤައުމުތަކުން މި ކަމާ އެއްބަހެއް ނުވެއެވެ. މިއަދު އަޅުގަނޑުމެން ދިރިއުޅެމުން މިދާ ތަހުޒީބަށާއި ތަމައްދުނަށް ބަލާއިރު މި ތަހުޒީބުގައި މާއްދީ ބަޔަކާއި (ރަށްވެހިކަމުގެ ބައި) މާނަވީ ބައެއް (ސަޤާފަތު) ހިމެނެއެވެ. ރަށްވެހިކަމުގެ ބައިގައި ހުޅަނގު ކުރިއަރާފައި ވިޔަސް ސަޤާފަތުގެ މައިދާނުގައި ހުޅަނގަށް އަރުތަތަކެއް ޙާޞިލު ކުރެވިފައިވާ ކަމަށް ބުނާ މައްސައިގައި "ޝައްކުތައް" ވަނީ އުފެދިފައެވެ. އަޅުގަނޑުމެން މުސްލިމުންގެ ހައިސިއްޔަތުން ބަލާއިރު އަޅުގަނޑުމެން ޤަބޫލުކުރާގޮތުގައި ޚަލްޤުތަކުންނަށް ހިދާޔަތު ދެއްކުމަށް ލިބިގެންވާ އެންމެ ރަނގަޅު މަންހަޖަކީ ﷲގެ މަންހަޖެވެ. މުސްލިމުން ތަހުޒީބާއި ތަމައްދުނުގެ މައިދާނުގައި ދެރަވަރަކަށް ފަހަތަށް ސޮއްސާލައިފާވިޔަސްމެއެވެ.
ދެވަނަ ރައުޔަށް އާއެކޭ ބުނުމަކީ ވެސް ދަތިކަމެކެވެ. އެބޭފުޅުން ޙުއްޖަތް ދައްކަވާ ޙަދީސުގެ މުރާދާމެދު ޢިލްމުވެރީންގެ މެދުގައި ރައުޔު ތަފާތުވެފައިވާތީއެވެ. އިބްނު ޙަޖަރު ވިދާޅުވާ ގޮތުގައި ރަސޫލާގެ ބަސްފުޅުގައި ހިމެނޭ ޒަމާނަކީ ޞަޙާބީންގެ ޒަމާނެވެ. އެހެނީ އެކަލޭގެފާނު މުޚާޠަބު ކުރައްވާފައި ވަނީ އެބޭކަލުންނާއެވެ. އެހެނަސް ޞަޙާބީންނަށް އެ ބަސްފުޅުން ދޭހަވެވަޑައިގެންފައިވާ ގޮތުގައި އެއީ ޢާއްމު ބަސްފުޅެކެވެ. މިހެންވެ ޞަޙާބީން ޙައްޖާޖުގެ އަނިޔާތަކަށް ކެތްތެރިވުމަށް އިރްޝާދު ދެއްވިއެވެ. އޭރު ގިނައީ ތާބީޢިންނެވެ. މީގެއިތުރަށް ރަސޫލާގެ ސުންނަތުގައި މި ބަސްފުޅާ ތަޢާރުޟުވާ ބަސްތައް ވެސް އެބަ ހުއްޓެވެ. މިސާލަކަށް އަޙްމަދާއި އައްތިރްމިޛީ ރިވާކުރެއްވިއެވެ. (( إِنَّ مَثَلَ أُمَّتِي مَثَلُ الْمَطَرِ؛ لَا يُدْرَى أَوَّلُهُ خَيْرٌ أَوْ آخِرُهُ – މާނައީ : ހަމަށަވަރުން ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ އުއްމަތުގެ މިސާލަކީ ވާރޭގެ މިސާލެވެ. އެކަމުގައި ހެޔޮކަން އޮތީ ކުރީކޮޅުގައި ކަމެއް ފަހުކޮޅުގައި ކަމެއް ނޭގެއެވެ. )) މި ބަސްފުޅުން އެނގެނީ ކޮންމެ ޖީލަކަށް ވެސް ޚާއްޞަ ޞިފަތަކެއް ލިބިގެންވާ ކަމެވެ. ޞަޙާބީން އީމާންވަޑައިގަތީ މުޢުޖިޒާތްތައް ފެނިވަޑައިގަންނަވައިގެންނެވެ. ރަސޫލާގެ ދަޢުވަތު އަޑު އިވިވަޑައިގެންނެވެ. އެބޭކަލުންނާ ޚިލާފަށް ތާބިޢީން އީމާންވެވަޑައިގަތީ ރަސޫލާގެ ދަޢުވަތު ލިބިވަޑައިގެންނެވެ.ތަވާތުރުވެގެން އައި ޚަބަރުންނެވެ. ކުރީގެ މީހުން މަސައްކަތްކޮށްފައިވަނީ ބިންގާ އަޅައިދިނުމަށާއި މަގު ކޮށާދިނުމަށެވެ. އޭގެފަހުން އައި މީހުން މަސައްކަތްކޮށްފައި ވަނީ މި މަގު ތަނަވަސްކުރުމަށާއި އޮމާންކުރުމަށެވެ. ޚުލާޞާ ކުރުމަށާއި ތެދާއި ދޮގު ވަކިކުރުމަށެވެ.އައްޠަބީބީ ވިދާޅުވާ ވިދާޅުވާ ގޮތުގައި ރަސޫލާ r މި އުއްމަތް ވާރޭއިން ސިފަކުރެއްވީ ވާރޭގައި ހިމެނޭ ހެޔޮ ކަމަށް ޓަކައެވެ. މި ހެޔޮ ކަމުގެ މުރާދަކީ ފައިދާއެވެ. މި ހެޔޮ ކަމަކީ މުޅި އުއްމަތަށް އޮތް ހެޔޮ ކަމެކެވެ. ވަކި ޒަމާނަކަށް އޮތް ހެޔޮ ކަމެއްނޫނެވެ. މި އުއްމަތަކީ އޭގެ ގައުބުރިތައް ޖެހި އެއް ގައުބުރިން އަނެއް ގައުބުރިއަށް ވާގިދޭ ގޮތަށް ކޮންމެ ފަރްދަކު އެހެން ފަރްދުންނަށް ވާގިވެރިވާ ފަރްދުންތަކެކެވެ. އެއީ ވަކި ޒަމާނަކަށް އޮތް ހެޔޮވަންތަކަމެއްނޫނެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީ ކުރެއްވިއެވެ. (( كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّـهِ- آل عمران : 110 – މީސްތަކުންނަށްޓަކައި ނެރުއްވި، އެންމެ ހެޔޮ أمّة ކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ވީމުއެވެ. (އެހެނީ) ތިޔަބައިމީހުން ހެޔޮކަންތަކަށް أمر ކުރަމުއެވެ. އަދި، ނުބައިކަންތައް ނަހީކުރަމުއެވެ. އަދި، ތިޔަބައިމީހުން اللَّه އަށް إيمان ވަމުއެވެ. )) މާތް ﷲ މި ހެޔޮވަންތަކަން ލައްވަވާފައި މި ވަނީ ތިން ކަމެއްގެ މަތީގައެވެ. ވަކި ޒަމާނެއްގެ މައްޗަކުނޫނެވެ. އެއީ މާތްﷲ އަށް އީމާންވުމާއި ، ހެޔޮކަންތަކަށް އަމުރު ކުރުމާއި ނުބައި ކަންތައް ނަހީ ކުރުމެވެ.
ތިންވަނަ ރައުޔަށް ބަލާއިރު ޚަލްޤުތަކުންގެ ފިޠުރަތާ އެއްގޮތްވެގެން ވަނީ މި ރައުޔެވެ. އެއީ މާތް ﷲ އޭގެ މަތީގައި މީސްތަކުން ޤާއިމުކުރައްވާފައިވާ މަގެވެ. ތާރީޚު ޙަރަކާތްތެރިވާނީ މި މަގުންނެވެ. މިހެންވެ މާތްﷲ އެކަލާނގެ ޚަލްޤުތަކުންނަށް މި ބިމުގެ ކަންކޮޅުތަކަށް ދަތުރުކޮށް ކުރީގެ މީހުން އުޅުނުގޮތް (ތާރީޚު) ބެލުމަށް އެންގެވިއެވެ. މީސްތަކުންގެ މެދުގައި ވާދަވެރިކަމުގެ ޝުޢޫރު އުފެދޭނީ މި ގޮތުންނެވެ. ކޮންމެ ދުވަހަކީ އައު ދުވަހެކެވެ. އިތުރު ޕޮއިންޓު ހޯދުމަށް ތަނަވަސްވެފައިވާ ފުރްޞަތެކެވެ. ފުރްޞަތު ފާއިތުވުމަކީ ބަލިވުމެއްނޫނެވެ.
[1] – كشف الظنون عن أسامي الكتب والفنون، حاجي خليفة، 1/ 271
[2] – مقدمة ابن خلدون، 1/ 291.
[3] – المصدر نفسه، 1/ 282.
[4] – المصدر نفسه، 1/ 291.