ލަވައާއި މިއުޒިކަކީ ގޯސް އެއްޗެއްބާ! (2)

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَى الْمَبْعُوثِ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ، وَبَعْدُ!

ޢާއްމު ކުޅިވަރުތަކާއި ލަހުވައިގެ ކުޅުންތަކަކީ ހުއްދަ އެއްޗެއްސެވެ.

(ހ) ކުޅިވަރުގެ ޙުކުމަށް ބަލާއިރުގައި ބައެއް ބޭކަލުން ހުއްދަ ނޫންކަމަށް ވިދާޅުވިއަސް ދީނުގެ ގިނަ ޢިލްމުވެރިން އެކަން ހުއްދަ ކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. އެހެންކަމުން ކުޅިވަރަކީ އޭގެޒާތުގައި ޙަރާމްއެއްޗެއް ނޫނެވެ. އެއެއްޗެއް ކުޅޭގޮތަކުން ޙަރާމްކަމަކަށް އަރައިގަންނަނަމަ ނުވަތަ އޭގެ ސަބަބުން ފަރުޟެއްގެއްލޭނަމަ ނުވަތަ ތިމާގެދީނީ ނުވަތަ ދުނިޔަވީ ވާޖިބަކަށް އުނިކަން އަންނަނަމަ ނުވަތަ ފާއިދާއެއް ނެތްގޮތަކަށް ވަގުތު ބޭކާރު ކުރާނަމަ ނުވަތަ އޭގެ ސަބަބުން ރުޅިވެރިކަމާއި ޢަދާވާތްތެރިކަން ކުޅޭމީހުންގެ މެދުގައި އުފެދޭނަމަ އެހިނދަކަށް އެކުޅިވަރެއް ހުއްދަނޫން ކަމުގައި ދީނުގެ ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. މިވާހަކަ އިމާމު ޣަޒާލީއާއި ޢައްލާމާ ޒުބައިދީގެ އަރިހުން ނަވަވީއާއި އިބްނިޙަޖަރު ނަގުލުކުރަށްވާފައިވެއެވެ. ދަލީލެއްގެ ގޮތުގައި އެބޭކަލުން ގެންނަވާފައިވަނީ އިމާމު ބުޚާރީއާއި މުސްލިމުގެ އިތުރުން އެތަކެއް މުޙައްދިޘުން ގެންނަވާފައިވާ ޙަދީޘެކެވެ. އޭގައި ޢާއިޝަތުގެފާނު ރިވާކުރަށްވާފައިވެއެވެ. ޢީދު ދުވަހެއްގައި ސޫދާނުބަޔަކު މަދީނާއަށް އައިސް އެބައިމީހުންގެ ލޮންސިއާއި ދަހަނާއާ އެކު ހަނގުރާމައިގެ ހުނަރުތައް ދައްކުވައިދޭ ކުޅިވަރުތަކެއް ކުޅެން މަސްޖިދުއްނަބަވީ ކައިރީގައި ކުޅެމުން ދިޔައެވެ. އެކުޅިވަރު ބެއްލެވުމުގެ ގޮތުން، ތިމަން ކަމަނާގެ ގާތުން ބަލާލަން ބޭނުންތޯ رَسُولُ اللَّهِ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް އެއްސެވުމުން، ތިމަން ކަމަނާ އާދޭހޭ ދެންނެވިކަމަށާއި އެކަލޭގެފާނުންގެ އަރިހު ތިމަންކަމަނާ އެކުޅިވަރުބައްލަވަން ހުންނެވި ކަމަށާއި އިތުރަށް ކުޅެންވެސް އިތުރު އެކަލޭގެފާނު އެބައިމީހުންނަށް އެންގެވި ކަމަށެވެ. އަދި އެބައިމީހުން ކުޅިވަރު ކުޅެމުންދިޔައީ ތާރަޖަހަމުން ލަވަކިޔަމުން ކަމަށެވެ.

މިޙަދީޘާއި މިނޫންވެސް އެހެން ޙަދީޘުތަކެއްގެ އަލީގައި އިމާމު ޣަޒާލީ ވިދާޅުވަނީ ކުޅިވަރަކީ ހުއްދަ އެއްޗެއް ކަމަށެވެ. އަދި ވެސް ޣަޒާލީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. މިޙަދީޘުގައި ކުޅިވަރު އިތުރަށް ކުޅުމަށް ކީރިތި ރަސޫލާ އެންގެވިހިނދު ދެން އެކަން ޙަރާމް ކަމަކަށްވާނީ ކިހިނަކުންހެއްޔެވެ؟

ލަހުވައިގެ ކުޅިވަރު

އިމާމު ޣަޒާލީ ކުޅިވަރާ ބެހޭގޮތުން ދެއްކެވި ވާހަކަފުޅު ނިންމާލައްވަމުން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ވަކިން ޚާއްޞަކޮށް ލަހުވައަކީ (އޭގެ ޝަރުޠުތަކާ އެއްގޮތަށް) ޙަރާމް ކަމެއްނޫނެވެ. ލަހުވަ ޙަރާމްވާނީ ކިހިނަކުން ހެއްޔެވެ؟ އަންޞާރިއްޔަ ބޭކަލުންނަކީ ލަހުވައިގެ ކުޅިވަރު ދެކެ ލޯބިވެ ވަޑައިގަންނަވާ ބޭކަލުންނެވެ. އެބޭކަލުންގެ އެލޯތްބެއް ކީރިތިރަސޫލާ މަނާ ކުރަށްވާފައި ނުވެއެވެ. އަދިކިއެއްހެއްޔެވެ؟ ކީރިތިރަސޫލާވަނީ އެކަލޭގެފާނުންގެމިބަސްފުޅުން އެކަމަށްތާއީދު ކުރަށްވާފައެވެ. {أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ الْأنْصَارَ يُعْجِبُهُمُ اللَّهْوُ} މާނައީ: ބަލައަންޞާރުންނަކީ ލަހުވައަށް ޝައުޤުވެރިވާ ބަޔަކުކަން ކަލެއަށް ނޭގެނީ ހެއްޔެވެ؟ (މިޙަދީޘު ނެރުއްވީ އިމާމު އައްޛަހަބީ ސިޔަރު އަޢުލާމިއް ނުބަލާ 8/372 ގައެވެ.) (މިމޭމުރުން އިމާމު ޣަޒާލީ ކުޅިވަރާއި ލަހުވައާއި ބެހޭ ގޮތުން ވަރަށް ތަފްޞީލުކޮށް ވާހަކަފުޅު ދައްކަވާފައި ވެއެވެ. އިތުރު ތަފްޞީލު ފަތުޙުލް މުންޢިމްގެ 9 ވަނަ ބައިގެ 42 ވަނަ ޞަފްޙާއިން ލިބިވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ.)

މިއަށް ތާއިދުކުރާ އިތުރު ޙަދީޘުތައް ބަހުސުގެ ފަހުކޮޅުގައި ބަޔާންކުރާނަމެވެ.

ދީނުގައި ޙަރާމާއި ޙަލާލު ސާބިތުވެވޭ ގޮތް

ދީނުގެ އެންމެހައި ޢިލްމުވެރިން ޙަދީޘުގެ އަލީގައި އެއްބަސްވެ ވަޑައިގަންނަވާ ގޮތުގައި ދީނުގެ އުޞޫލަކީ މާތް ﷲ ދުނިޔޭގައި ލައްވާފައިވާ އެންމެހައި ކަންކަމަކާއި އެންމެހައި ތަކެއްޗަކީ ޝަރީޢަތުން އެއްޗަކާމެދު ނުވަތަ އެކަމަކާމެދު ވަކި އެއްޗެއް ނުވަތަަ ވަކި ކަމެއް ޙަރާމް ނުކުރާހައި ހިނދަކު ޙަލާލު ހުއްދަ ކަންކަމެވެ. އަދި ޙަރާމްވާނީ ކަނޑައެޅޭ ސާބިތު ޝަރުޢީ ނައްޞަކުންނެވެ. އެނައްޞަކުން ތަފްޞީލުކޮށް އެނގެންވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން ދީނުގައި ކަމެއް ޙަރާމްވުމުގައި ދެޤަވާާޢިދެއް ކަނޑައެޅިފައި ވެއެވެ.

ފުރަތަމަ ޤަވާޢިދަކީ، އެއްޗެއް ޙަރާމް ކުރެއްވުމުގައި ތަފްޞީލުކޮށް ސާފުބަސްފުޅަކުން މާތް ﷲގެ ޙަޟުރަތުން ނުވަތަ ކީރިތި ރަސޫލާގެ ޞައްޙަ ޙަދީޘުފުޅަކުން އެކަން އަންގަވާފައި އޮތުމެވެ. މާތް ﷲ އަންޢާމު ސޫރަތުގައި ވަޙީކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. {وَقَدْ فَصَّلَ لَكُم مَّا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ} މާނައީ: ތިޔަބައިމީހުންގެމައްޗަށް ﷲ ޙަރާމްކުރެއްވި ތަކެތި ﷲ ވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތަފްޞީލުކޮށް ބަޔާންކޮށް ދެއްވާފައެވެ. އަދި ކީރިތި ރަސޫލާގެ ޙަދީޘުފުޅުގައި އަންނަނީ މާތް ﷲ ވަނީ އެއްްޗެހިތަކެއް ޙަލާލުކުރަށްވާފައެވެ. އަދި އެއްޗެހިތަކެއް ޙަރާމް ކުރަށްވާފައެވެ. އަދި ހަނދުމަފުޅު ނެތިވޮޑިގަތުމަކާނުލައި ކަންތައްތަކެއް ވަނީ ދޫކުރަށްވާފައެވެ. އެއީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ހުރި ރަޙްމަތެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އެހޯދައިބަލަން ނޫޅޭށެވެ. (ނަވަވީ)

ދެވަނަ ޤަވާާޢިދަކީ އިންސާނުންނަށް ތިމާމެން އަމިއްލައަކަށް އެއްވެސް ކަމެއް ޙަރާމްކޮށް ޙަލާލުކޮށެއް ނުހެދޭނެއެވެ. އެޙުކުމް އަންނާނީ ހަމައެކަނި ﷲގެ ޙަޟުރަތުންނެވެ. އައްނަޙުލު ސޫރަތުގައި މާތްﷲ ވަޙީކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. {وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَـٰذَا حَلَالٌ وَهَـٰذَا حَرَامٌ لِّتَفْتَرُوا عَلَى اللَّـهِ الْكَذِبَ} މާނަައީ: اللَّه އާމެދު، ތިޔަބައިމީހުން ދޮގުހެދުމުގެ ގޮތުން އެވެނި ކަމެއް ޙަލާލޭ، މިވެނިކަމެއް ޙަރާމޭ، ބުނެ ތިމާމެންެގެ ދުލުން ދޮގުހަދައި ނޫޅޭށެވެ.

މިގޮތުން އެއްޗެއް ޙަރާމޭ ބުނެވޭނީ ސާފުބަހުން ޤުރުއާނާއި ޞައްޙަ ޙަދީޘުން ނުވަތަ އެދެ މަޞްދަރުންކުރެ ކޮންމެވެސް އެއް މަޞްދަރަކުން ސާބިތުވާން އޮތުމުންނެވެ. މިސާލަކަށް ޒިނޭ ޙަރާމް ކުރަށްވާފައި ވަނީ ތަފްޞީލު ގޮތެއްގައެވެ. ރިބާ ޙަރާމް ކުރަށްވާފައި ވަނީ ސާފު ބަސްފުޅުންނެވެ. މިހެންގޮސް ދީނުގައި ޙަރާމްވެގެންވާ އެންމެހައި ކަންކަން ޙަރާމް ވެގެންވަނީ މިއުޞޫލުގެ ދަށުންނެވެ.

ލަވައާއި މިއުޒިކު ޙަރާމް ކަމަށް އޮންނަ ރައުޔާއި އޭގެ ދަލީލު

ލަވައާއި މިއުޒިކަކީ ޙަރާމް ކަމެކޭ ބުނެވޭނަމަ އެކަން ޙަރާމް ކޮށް، މަނާކޮށްފައިވާ އާޔަތެއް ޤުރުއާނުގައި އައިސްފައި އޮންނަންވާނެއެވެ. ނުވަތަ ސާފުބަހުން އޮތް ޞައްޙަ ޙަދީޘެއް އޮންނަން ވާނެއެވެ. މިމައްސަލާގައި ޢިލްމުވެރިން ގެންނަވަނީ ހަމައެކަނި ފެންނާން އޮތީ ލުޤްމާނު ސޫރަތުގެ އާޔަތެކެވެ. {وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّـهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا} މާނައީ: މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން އެއްބަޔަކީ ދެކޮޅުނުޖެހޭވާހަކަ ގަނެއުޅޭ މީހުންނެެވެ. އެއީ ނުދަނެތިއްބައި اللَّه ގެ މަގުން މީސްތަކުން އެއްކިބާކުރުމެވެ. އަދި އެއިލާހުގެ މަގަށް ދަޢުވަތު ދިނުމާމެދު މަލާމާތްކޮށް ހެދުމެވެ. މިއެވެ. މިއާޔަތަކީ ލަވައާއި މިއުޒިކާ ބެހޭގޮތުން ބާވައިލެއްވުނު އާޔަތެއް ނޫނެވެ. މިއީ މައްކީ އާޔަތެކެވެ. ދީނުގައި މަނާކުރެވިގެންވާ ކަންކަމާ ބެހޭ އާޔަތްތައް ބާވައިލެއްވިފައިވަނީ މުޅިންވެސް މަދީނާގައެވެ. އަދި އިސްލާމް ދީނުގެ ފަހުކޮޅުގައެވެ. ހަމައެކަނި އާޔަތުގައި އޮތް "ލަހްވަލްޙަދީޘް" މިބަހުގެ މާނައަކީ ލަވަކަމުގައި މާތް ﷲ އެދެބޭކަލުންނަށް ރުއްސުންލެއްވި އިބްނި މަސްޢޫދާއި އިބްނި ޢައްބާސާއި ދެބޭކަލުން ވިދާޅުވެފައި ވުމަކީ އިސްލާމް ދީނުގައި ކަމެއް ޙަރާމް ވުމުގެ ދަލީލެއް ނޫނެވެ. އަދި އެދެބޭކަލުންގެ ޢަމަލުފުޅު އެބަސްފުޅާ ޚިލާފަށް އޮތްކަމީވެސް އެބޭކަލުންގެ ބަސްފުޅާ ފުށުއަރާ ކަމެކެވެ. (އެވާހަކަ ފަހުން ބަޔާން ކުރާނަމެވެ.) މިބޭކަލުންނާ ޚިލާފަށް ތަފްޞީރުޢިލްމުގެ އެހެންބޭކަލުން ވިދާޅުވަނީ އެއީ ޝިރުކުގެ ކަންކަމާއި ޝިރުކުގެ ބަސްތަކުގެ ވާހަކަ ކަމަށެވެ. މިއާޔަތާމެދު ރަނގަޅަށް ވިސްނާލުމުން އާޔަތުގައި އަންގަވާފައި އެވަނީ ޝިރުކުގެ ވާހަކަކަން އޭގެފަހުގައި އަންނަ ދެޖުމްލައިން ސާފުއެބަވެއެވެ. އެއީ "ނުދަނެތިއްބައި، اللَّه ގެމަގުން މީސްތަކުން އެއްކިބާކުރުން" މި ދެޖުމްލައެވެ. އެހެންކަމުން މުޅި އާޔަތުން އެއީ ލަވައާއި ބެހޭ ވާހަކަ ނޫންކަން އެބައެނގެއެވެ. ވުމާއެކު ޢިލްމުވެރިއަކަށް އާޔަތަކުން ނުވަތަ ޙަދީޘަކުން ވިސްނި ވަޑައިގަންނަވާ ގޮތަކީ އިސްލާމް ދީނުގައި ކަމެއް ޙަރާމްވުމުގެ ސަބަބެއް ނޫނެވެ. އަދި އެގޮތަކަށް ދީނުގެ ޙުކުމްތައް އައިސްފައި ނުވެއެވެ.

މިމައްސަލައާ ބެހޭ ޙަދީޘުތަކަށް ބަލާއިރު ލަވަ ޙަރާމް ކަމަށް އަންގައިދޭ ސާދަ ޙަދީޘެއް ފެންނާން އެބައޮވެއެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި އެންމެ ޙަދީޘެއް ނޫނީ އެއްވެސް ޙަދީޘެއް ޤަބޫލުކުރެވޭ ފެންވަރެއްގައި ޞައްޙަ މަގުން ސާބިތުވާން ނެތްކަމަށް ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ.

މީގެތެރޭން އެއް ޙަދީޘަކީ އިބްނި ޢުމަރުގެ އަރިހުން އިމާމު އަބޫ ދާއޫދު ރިވާކުރަށްވާފައިވާ ޙަދީޘެކެވެ. އޭގައި އަންނަނީ ދަތުރެއްގެމަތީ އިބްނި ޢުމަރަށް ލަވަހޮޅިގަނޑެއް ފުމޭއަޑު އިވިވަޑައިގެން އެކަލޭގެފާނު ކަންފަތްޕުޅަށް އިނގިލިފުޅު ލެއްވެވިކަމާއި އެގޮތަށް رَسُولُ اللَّهِ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ އަރިހުން ދެކެވަޑައިގަތްކަމަށް އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވެފައި އޮތުމެވެ. މިޙަދީޘު ރިވާކުރެއްވުމަށްފަހު އިމާމު އަބޫ ދާއޫދު ވިދާޅުވަނީ އެއީ މުންކަރު ޙަދީޘެއް ކަމަށެވެ. އަދި މިޙަދީޘުން ލަވަ ޙަރާމްވުމުގެ ބަދަލުގައި ސާބިތުވަނީ ޙަރާމްކަމެއް ނޫންކަމުގައި ޣަޒާލީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. އެއީ އެކަން ކީރިތި ރަސޫލާވެސް އަދި އިބްނިި ޢުމަރުވެސް ދެން ތިބި މީހުންނަށް އެއަޑު ނޭހުމަށް އަންގަވާފައި ނެތުމެވެ.

އަނެއް ޙަދީޘަކީ އިމާމު ބުޚާރީ އެކަލޭގެފާނުންގެ ޞަޙީޙު ބުޚާރީގައި ފޮތުގެ ސުރުޚީއަކާއެކު ގެންނަވާފައިވާ ނޯޓު ޙަދީޘެކެވެ. ބައެއް ބޭފުޅުން މިއީ ބުޚާރީގެ ރިވާޔަތެކޭ ވިދާޅުވި ކަމުގައި ވިއަސް މިއީއަކީ ބުޚާރީ ރިވާކުރެއްވި ރިވާޔަތެއް ނޫނެވެ. ހަމައެކަނި ސުރުޚީއަކަށް ޙަދީޘު ބަޔާންކޮށްލެއްވީއެވެ. އޭގައި އިމާމު ބުޚާރީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {بَاب مَا جَاءَ فِيمَنْ يَسْتَحِلُّ الْخَمْرَ وَيُسَمِّيهِ بِغَيْرِ اسْمِهِ وَقَالَ هِشَامُ بْنُ عَمَّارٍ حَدَّثَنَا صَدَقَةُ بْنُ خَالِدٍ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ يَزِيدَ بْنِ جَابِرٍ حَدَّثَنَا عَطِيَّةُ بْنُ قَيْسٍ الْكِلَابِيُّ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ غَنْمٍ الْأَشْعَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَامِرٍ أَوْ أَبُو مَالِكٍ الْأَشْعَرِيُّ وَاللَّهِ مَا كَذَبَنِي سَمِعَ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ لَيَكُونَنَّ مِنْ أُمَّتِي أَقْوَامٌ يَسْتَحِلُّونَ الْحِرَ وَالْحَرِيرَ وَالْخَمْرَ وَالْمَعَازِفَ …. } މާނައީ: މިއީ ރާ ޙަލާލު ކުރަން ބޭނުންވެ އޭގެ ނަންނޫން އެހެންނަމެއްދީގެން އުޅޭ އުޅުމާ ބެހޭގޮތުން އައިސްފައިވާ ބާބެވެ. ހިޝާމު އިބްނި ޢައްމާރު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ތިމަން ޚާލިދުގެ ފުތް ޞަދަޤާގެ ކިބައިިން، ތިމަން ޖާބިރުގެ ފުތް ޔަޒީދުގެ ފުތް ޢަބްދުއް ރަޙްމާނުގެ ކިބައިން، ތިމަން ޤައިސު އަލްކިލާބީގެ ފުތް ޢަޠިއްޔާގެކިބައިން، ތިމަން ޣަންމުލް އަޝްޢަރީގެ ފުތް ޢަބްދުއް ރަޙްމާނުގެ ކިބައިން، އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ތިމަން މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި ޢާމިރުގެކިބައިން ނުވަތަ އަބޫ މާލިކު އަލްޢަޝްރީގެ ކިބައިން ރިވާކުރެއްވީމެވެ. ﷲ ގަންދީ ބުނަމެވެ. رَسُولُ اللَّهِ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ އަރިހުން ތިމަން އަޑުއެއްސެވިބަސްފުޅަކީ ދޮގެއްނޫނެވެ. އިތުރުއެކަލޭގެފާނު މިފަދައިން ޙަދީޘު ކުރަށްވާފައި ވެެއެވެ. ތިމަން ކަލޭގެފާނުންގެ އުއްމަތުގައި ޒިނޭއާއި ފަށުއްވާއި ރާއާއި ލަވަ (މިއުޒިކު) ހުއްދަވުމަށް އެދޭ މީހުން އުޅެއެވެ. މިޙަދީޘާ މެދު ވިސްނާލާއިރު:

(ހ) ޙަދީޘުގެ ސަނަދުގައި ހުރި މައްސަލަތައް

ފުރަތަމަ ނުގުތާއަކީ މިއީ އިމާމު ބުޚާރީ ރިވާކުރެއްވި ޙަދީޘެއް ނޫނެވެ. އެކަލޭގެފާނު {حَدَّثَنَا} ތިމަން ރިވާކުރަށްވަމޭ ވިދާޅުވެފައި ނުވެއެވެ.

ދެވަނަ ނުގުތާއަކީ ރާވީ، ޢަބްދުއްރަޙްމާނު ޣަންމުއަށް ވަނީ ރިވާކުރެއްވި ޞަޙާބީ އޮޅިވަޑައިގެން ފައެވެ. އެހެންކަމުން އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވެފައިވަނީ އަބޫ ޢާމިރުގެ ކިބައިން ނުވަތަ އަބޫ މާލިކު އަލްޢަޝްރީގެ ކިބައިން ރިވާކުރެއްވީމެވެ.

ތިންވަނަނުގުތާއަކީ ޢަބްދުއްރަޙްމާނު ރިވާކުރެއްވީ އަބޫ ޢާމިރުގެ ކިބައިން ކަމުގައިވާނަމަ، ޢަބްދުއް ރަޙްމާނާއި އަބޫ ޢާމިރާއި ބައްދަލުވި ކަމެއް ސާބިތެއް ނުވެއެެވެ. މިހެނީ އަބޫ ޢާމިރު ވަނީ ހިޖުރީ ސަނަތުން އަށެއްގައި، ޙުނައިނު ހަނގުރާމައިގައި އަވަހާރަ ވެފައެވެ. އަދި ޢަބްދުއް ރަޙްމާން އިސްލާމްވެ ވަޑައިގަތީ މުޢާޛު އިބްނި ޖަބަލު ޔަމަނަށް ވަޑައިގަތް ދަތުރުފުޅު މަތީގައެވެ. އެއީ ހިޖުރީ ސަނަތުން ނުވައެކެވެ. ޞަޙީޙު ބުޚާރީގައި މިޙަދީޘު ނޫނީ ޢަބްދުއްރަޙްމާންގެ ކިބައިން ރިވާވެފައި ނުވެއެވެ. އަދި ޙަދީޘުގެ އަނެއް ރާވީ ޢަޠިއްޔާ އިބްނި ޤައިސުގެ ކިބައިންވެސް މިނޫން ރިވާޔަތެއް ބުޚާރީ ގެންނަވާފައި ނުވެއެވެ. އެއީ އެކަލޭގެފާނާ ބެހޭގޮތުން ވަނަވަރު ވިދާޅުވާ ބަައެއް ބޭކަލުން ފާޑު ވިދާޅުުވެފައި ވާތީއެވެ.

މިޙަދީޘުގެ ރާވީންނަކީ އިތުބާރުހިފޭ ޘިޤާ ރާވީން ކަމުގައި ވީހިނދުވެސް އިމާމު ބުޚާރީ މިރިވާޔަތް އެކަލޭގެފާނަށް ނިސްބަތް ނުކުރެއްވި ސަބަބެއް ކަމުގައި ބެލެވެނީ ޙަދީޘުގެ ސަނަދުގައި ބަޔާންވެދިޔަ ޝައްކު އުފެދިފައިވުމެވެ. އެހެންކަމުން އެކަލޭގެފާނުންގެ ޝައިޚު ހިޝާމު އިބްނި ޢައްމާރު އެކަލޭގެފާނުންގެ އަރިހުގައި މިޙަދީޘު ބަޔާންކުރެއްވީތީ މައްސަލަ ބަޔާން ކުރެއްވުމުގެ ގޮތުން ހިޝާމުގެ ބަސްފުޅެއްގެ ގޮތުގައި ބަޔާންކުރެއްވީ ކަމަށް ވެދާނެއެވެ.

އިމާމު އިބްނުލް ޖައުޒީއާއި އިބްނި މަންދާ ފަދަ ބޭކަލުން މިޙަދީޘު "މުންޤަޠިޢު" (މެދުކެނޑި) ފައި ވާކަމަށް ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. އެއީ އިމާމު ބުޚާރީ ޞަދަޤާ އިބްނި ޚާލިދުގެ ކިބައިން ރިވާކުރެއްވިއޭ ވިދާޅުވަމުންނެވެ. އަޅުގަނޑު ބުނާނީ މިބޭކަލުން ވިދާޅުވިއަސް އެބޭކަލުންގެ މިބަސްފުޅަކީ ޙަޤީޤަތެއް ނޫނެވެ. އިމާމު ބުޚާރީ އެކަލޭގެފާނުންގެ ޝައިޚު ހިޝާމުގެ އަރިހުން އަޑު އައްސަވާފައި ވާތީއާއި މަތަނަށާއި ސަނަދަށް ޝައްކު އުފެދިފައިވާތީ އިމާމު ބުޚާރީ ސީދާ ރިވާނުކުރަށްވައި ޝައިޚަށް ނިސްބަތް ކުރެއްވީ ކަމަށް ލަފާކުރެވެއެވެ. އެހެނަސް މުންޤަޠިޢު (ސަނަދު މެދު ކެނޑިފައިވާ) ރިވާޔަތެއް އިމާމު ބުޚާރީ ރިިވާނުކުރަށްވާނެއެވެ. އިބްނި ޙަޒްމު ވިދާޅުވެފައި ވަނީ އިމާމު ބުޚާރީ ހިޝާމުގެ އަރިހުން ރިވާ ނުކުރަށްވާ ކަމަށެވެ. މިއީ އިމާމު އިބްނި ޙަޒްމުގެ ކުށްހީފުޅެކެވެ. ޞަޙީޙު ބުޚާރީގައި ހިޝާމުގެ އަރިހުން އިމާމު ބުޚާރީ މިޙަދީޘުގެ އިތުރުން ތިންހަދީޘެއް ގެންނަވާފައިވެއެވެ. އޭގެތެރެއިން އެކަލޭގެފާނު ދެޙަދީޘެއް ރިވާކުރެއްވިއެވެ. އެހެންކަމުން މިއީ މެދުކެނޑިފައިވާ ޙަދީޘެކޭ ވިދާޅުވެވޭކަށް ނޯންނާނެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް ހިޝާމު ޢުމުރުފުޅު ދޮށިވުމުން ހަނދުމަފުޅު ނެތޭކަމަށާއި ރާވީންތައްް އޮޅިވަޑައިގަންނަވާކަމަށް ގޮތްކިއުއްވާ އިމާމުން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. އިމާމު އަބޫ ޙާތިމު ވިދާޅުވަނީ ހިޝާމަކީ "ޞަދޫޤުން" ތެދުވެރި ބޭކަލެއް ކަމަށާއި އެހެނަސް ދޮށީ ޢުމުރުފުޅަށް އައުމަށް ފަހު އޮޅިވަޑައިގަންނަވާ ކަމަށެވެ. އިމާމު އަބޫދާއޫދު ވިދާޅުވަނީ ހިޝާމުގެ (ފަހުޢުމުރުފުޅުގައި) އެތަކެއް ޙަދީޘެއްގެ ސަނދު އޮޅުވާލައްވާފައިވާ ކަމަށެވެ. އަދިވެސް ކީރިތި ޤުރުއާނުގެ ލަފުޒުތަަކަކީ ﷲގެ މަޚްލޫޤެއް ކަމުގައި ހިޝާމު ވިދާޅުވިކަމަށް އިމާމު އަޙްމަދަށް ޚަބަރުލިބިވަޑައިގެން އަޙްމަދު ވަރަށްބޮޑަށް ހިޝާމަށް ފާޑު ވިދާޅުވެފަައިވާ ކަމަށާއި ހިޝާމުގެ ފަހަތްޕުޅުގައި ނަމާދުކުރި މީހަކުނަމަ އެމީހާގެ ނަމާދު އަލުން އިޢާދަކުރަން ޖެހޭނެކަމަށް އިމާމު އަޙްމަދު އެންގެވިކަމަށެވެ. (އައްޛަހަބީ: މީޒާނުލް އިޢުތިދާލް 4/303)

(ށ) ޙަދީޘުގެ މަތަނުގައި ހުރި މައްސަލަތައް

މިޙަދީޘުގެ މަތަނަށް ބަލާއިރު އޭގައި ވެސް މައްސަލަތަކެއް އެބަހުރިކަމަށް ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. އެއީ ޙަދީޘުގައި މިއަންނަނީ ބަޔަކުމީހުން ކަންތައްތަކެއް ހުއްދަކުރަން އުޅޭވާހަކައެވެ. ޝައްކެއްނެެތި މީހަކު ހުއްދަކުރަން އުޅޭނީ ޙަރާމް ކަމެއްކަން ސާބިތުވެފައިވާ ކަމެވެ. ޙަދީޘުގައި ބަޔާންވެގެންވާ ޒިނޭއާއި ފިރިހެނުންނަށް ފަށުއިލުމާއި ރާއަކީ ކަނޑައެޅިގެން ސާފުބަހުން ނައްޞުން ޙަރާމް ކުރަށްވާފައިވާ އެއްޗެއްސެވެ. އެތަކެތި ޙަލާލުވުމަށް އެދުމަކީ ޢަޛާބުލިބިދާނެ ކަމަކަށްވާތީ އެކަން ބަޔާން ކުރެއްވީއެވެ. ނަމަވެސް ލަވައާއި މިއުޒިކާއި ބެހޭގޮތުން އެކަން ޙަރާމްކަމެއް ކަމުގައި ސާފު ދަލީލެއް ނެތްހިނދު މިފަދަ އެއްޗެއް އަނެއް ތިނެއްޗާއެކު އައިސްފައި އޮތުމަކީ ކީރިތި ރަސޫލާގެ ޙަދީޘުފުޅުތަކުގެ މުޢުޖިޒާތާ ޚިލާފު ކަމެކެވެ.

މިޙަދީޘާމެދު ވާހަކަފުޅު ދައްކަވަމުން އިިމާމު އަލްމަޒީ ތަހްޛީބުލް ކަމާލް ގައި ވިދާޅުވެފައި ވަނީ މިއީ ބުޚާރީގެ ޝަރުޠު ފުރިހަމަވާ ޙަދީޘަކަށް ނުވާތީވެ ބުޚާރީ މިޙަދީޘު ނޯޓެއްގެ ގޮތުގައި ގެންނެވީ ކަމަށެވެ. އަދި މިޙަދީޘުނޫން ޙަދީޘެއްވެސް އެބާބުގައި ގެންނަވާފައި ނުވާ ކަމަށެވެ. އިމާމު އިބްނި ޙަޒަމު އަލްމަޙައްލީ(9/59) ގައި ވިދާޅުވެފައި ވަނީ މިއީ މެދުކެނޑިފައިވާ ޙަދީޘެއް ކަމަށެވެ. (ނަމަވެސް އިބްނި ޙަޒްމުގެ މިބަސްފުޅު ޞައްޙަ ނޫންކަމުގައި އަޅުގަނޑުވާނީ ކުރިން ބަޔާންކޮށްފައެވެ.)

ކުރުކޮށް ބުނާނަމަ ދެންނެވޭނީ ބަޔާންވެދިޔަ އާޔަތުން ލަވައާ ބެހޭ ޙުކުމެއް ސާބިތުނުވާ ހިނދު ބަޔާންވެދިޔަ ޙަދީޘުގެ ސަނަދާއި މަތަނުގައި އެތަކެއް ޝައްކުތަކެއް އުފެދިފައިވާތީ އެފަދަ ޙަދީޘަކުން ކަމެއް ޙަރާމްވުމަކަށް ދަލީލެއް ނުނެގޭނެއެވެ. އަދި މިޙަދީޘާ އިދިކޮޅު ޞައްޙަ އެތަކެއް ޙަދީޘުތަކަކާއި އަޞްޙާބުބޭކަލުންގެ ޢަމަލުތަކެއް ހުރުމާއެކު ބަލިކަށި ހަދީޘެއްގެ ގޮތުގައި މިޙަދީޘު ދޫކޮށްލީއެވެ.

ޅެމާއި ރައިވަރާއި ފަރިހިއާއި ލަވައާއި މިއުޒިކާއި ނެށުމުގެ ޙުކުމް

މިބައިތަކުގެ ތެރެއިން ކޮންމެ ބަޔަކީ ވެސް ޢިލްމުވެރިންގެ މެދުގައި އެއާބެހޭގޮތުން ރައުޔު ތަފާތުވެފައިވާ ކަމަކަށްވާތީ އަޅުގަނޑު ކޮންމެ ބައެއް ވަކިންވަކިން ބަޔާންކޮށްލާނަމެވެ.

• ޅެމާއި ރައިވަރާއި އޭގެ ޙުކުމް

ޅެމާއިރައިވަރަކީ މީހާގެ ހިތުގައި އުފެދޭ ޝުޢޫރަކާއި އުދާހެއް ވަޒަނަކަށާއި ކާފިޔާއަކަށް ފެތޭގޮތަށް އަމުނާލައި އަތުރާލެވޭ ބަސްތަކެވެ. މިފަދަ ޅެމާއިރައިވަރުތައް ކިއުމާއި އަޑު އެހުމުގައި ދީނުގެ ޢިލްމުވެރިންގެ މެދުގައި ޚިލާފެއްނުވެއެވެ. އެއީ އޭގައި ފާޙިޝުބަސްތަކާއި ހަޑިހުތުރު މުޑުދާރު ވާހަކަތަކާއި ހަޖޫކިއުން ނެތްކަމުގައިވާނަމަ އެވެ. އެފަދަ ޅެންތައް ކިއުމާއި އަޑުއެހުމީ ހުއްދަވެގެންވާ ކަމެކެވެ.

ދީނުގެ އެންމެހައި ޢިލްމުވެރިން އެއްބަސްވެ ވަޑައިގަންނަވާ ގޮތުގައި ޅެމާއި މިފަދަ އެންމެހައި ތަކެއްޗަކީ ހުއްދަ ތަކެއްޗެވެ. އަދި ލޯބީގެ ޅެންތަކާއި ރައިވަރުތައް ވެސް ހުއްދަ ވެގެން ވެެއެވެ. އެހެނަސް އޭގައި ހަޑިހުތު ފާޙިޝްބަސްތައް އެކުލެވިފައި ނުވާނަމައެވެ. އެފަދަ ޙާލަތެއްގައި އެފަދަ އެތަކެތި ހުއްދަ ނުވާނެކަމަށްވެސް ޢިލްމުވެރިން އިއްތިފާޤު ވެވަޑައިގެންފައި ވެއެވެ.

(ހ) އިމާމު ޝާފިޢީ އަލްއުއްމުގެ (6/226) ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {فَأَمَّا اسْتِمَاعُ الْحِدَاءِ وَنَشِيدِ الْأَعْرَابِ فَلَا بَأْسَ بِهِ قَلَّ أَوْ كَثُرَ وَكَذَلِكَ اسْتِمَاعُ الشِّعْرِ أَخْبَرَنَا ابْنُ عُيَيْنَةَ عَنْ إبْرَاهِيمَ بْنِ مَيْسَرَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ الشَّرِيدِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ أَرْدَفَنِي رَسُولُ اللَّهِ  صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ هَلْ مَعَك مِنْ شِعْرِ أُمَيَّةَ بْنِ أَبِي الصَّلْتِ شَيْءٌ قُلْت نَعَمْ قَالَ هِيهِ فَأَنْشَدْته بَيْتًا فَقَالَ هِيهِ فَأَنْشَدْته حَتَّى بَلَغْت مِائَةَ بَيْتٍ} މާނައީ: ޖަމަލުފަދަ ސަވާރީ ދުއްވަމުންދާއިރު ޅެން ކިއުމާއި އަޑުއެހުމާއި ބަދަވީންގެ ޅެންފަރިހިތައް ކިއުމަކީ މައްސަލައެއް ނޫނެވެ. މަދުން ކިއުނަސް އަދި ގިނައިން ކިއުނަސް ވެހެވެ. ހަމައެހެންމެ ޢާއްމު ޅެން އަޑު އެހުމަކީވެސް މައްސަލައެއް ނޫނެވެ. އެއީ رَسُولُ اللَّهِ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ އަރިހުން ތިމަންގެ އުސްތާޛު އިބްނި ޢުޔައިނާ ރިވާކުރަށްވާފައިވާ ފަދައިންނެވެ. މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި ޝަރީދު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. އެއްފަހަަރަކު رَسُولُ اللَّهِ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ ފަހަތްޕުޅުގައި އެކަލޭގެފާނުންގެ އަރިިހު އެސަވާރީކޮޅަށް ސަވާރުވެގެން ތިމަން ދަތުރަކު ދިޔައިމެވެ. ތިމަންގެ ގާތު އުމައްޔާ އިބްނި އަބީ ޞަލްތުގެ ޅެމެއް އެބައޮތްތޯ އެއްސެވުމުން ތިމަން އާދޭހޭ، ދަންނަވާފައި ބައިތެއް ކިޔާލީމެވެ. މިއަޑު އައްސަވާފައި އަދިވެސް ގެނަސްބަލާށޭ، ޙަދީޘު ކުރެއްވުމުން ތިމަން (ދަތުރު މަތީގައި) ސަތޭކަ ވަރަކަށް ބައިތު  އެކަލޭގެފާނުންގެ ކަންފަތްޕުޅަށް އެރުވީމެވެ.

(ށ) އިމާމު ނަވަވީ އެކަލޭގެފާނުންގެ ފޮތް ރައުޟަތުއް ޠާލިބީންގެ (8/204) ގައި  މިފަދައިން ގެންނަވާފައި ވެއެވެ. {إِنْشَاءُ الشِّعْرِ وَإِنْشَادُهُ وَاسْتِمَاعُهُ جَائِزٌ فَلَوْ هَجَا الشَّاعِرُ فِي شِعْرِهِ وَلَوْ بِمَا هُوَ صَادِقٌ فِيهِ رُدَّتْ شَهَادَتُهُ} މާނައީ: ޅެން ހެދުމާއި ޅެން ކިއުމާއި ޅެން އަޑު އެހުމާއި މިއެންމެހައި ކަމެއް ހުއްދަވެގެން ވެއެވެ. އެއީ ތިމާގެ ޅެމުގައި މީހަކަށް ހަޖޫޖެހި ކަމުގައި ވިއަސް ވެހެވެ. އަދި ހަޖޫޖެހި މީހާ އޭނާގެ ޅެމުގައި ތެދު ބަޔާން ކުރި ކަމުގައި ވާނަމަ ފާފަވެރި ނުވިކަމުގައިވިއަސް ޝަރީޢަތުގައި އޭނާގެ ހެކިބަސް ޤަބޫލު ނުކުރެވޭނެއެވެ.

(ނ) ޙަންބަލީ މަޛްހަބުގެ އިސް އިމާމެއް ކަމުގައިވާ އިމާމު އިބްނި ޤުދާމާ އަލްމުޣްނީގެ (10/156) ގައި މިފަދައިން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {فَأَمَّا الْحِدَاءُ وَهُوَ الْإِنْشَادُ الَّذِي تُسَاقُ بِهِ الْإِبِلُ فَمُبَاحٌ لَا بَأْسَ بِهِ فِي فِعْلِهِ وَاسْتِمَاعِهِ لِمَا رُوِيَ عَنْ عَائِشَةَ  رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ  كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي سَفَرٍ وَكَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ جَيِّدَ الْحِدَاءِ وَكَانَ مَعَ الرِّجَالِ وَكَانَ أَنْجَشَةُ مَعَ النِّسَاءِ فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِابْنِ رَوَاحَةَ حَرِّكْ بِالْقَوْمِ فَانْدَفَعَ يَرْتَجِزُ فَتَبِعَهُ أَنْجَشَةُ فَأَعْنَقَتْ الْإِبِلُ فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِأَنْجَشَةَ رُوَيْدَكَ رِفْقًا بِالْقَوَارِيرِ} މާނައީ: ޖަމަލު ދުއްވާއިރު ކިޔާ ޅެމަކީ ހުއްދަ އެއްޗެކެވެ. އެފަދަ ޅެންތައް ކިއުމާއި އަޑު އެހުމުގައި މައްސަލައެއް ނެތެވެ. މިހެނީ ސިއްތުނާ ޢާއިޝާގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. ތިމަންމެން އަންހެނުންތަކެއް رَسُولُ اللَّهِ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ އަރިހު ދަތުރުފުޅެއްގައި ބައިވެރިވީމެވެ. ފިރިހެނުންގެ ޖަމަލުތަކާއި ސަވާރީތައް ގެންދަވަން ހުންނެވީ ޢަބްދު ﷲ އިބްނި ރަވާޙާއެވެ. އޭރު އެކަލޭގެފާނުން ވަޑައިގަންނަވަނީ ޅެންފަރިހި ކިއުއްވަމުންނެވެ. އެކަލޭގެފާނަކީ ވަރަށް އަޑުފުޅު ރީތި ބޭކަލެކެވެ. އަންހެންވެރިންގެ ސަވާރީތައް ގެންދަން ހުރީ ކީރިތި ރަސޫލާ ގެންގުޅުއްވާ ކުއްޖެއްކަމުގައިވާ އަންޖަޝާއެެވެ. މީނާއަކީވެސް ވަރަށް އަޑު ރީތި މީހެކެވެ. ދެން ކީރިތި ރަސޫލާ ޢަބްދު ﷲ އިބްނި ރަވާޙާގެ އަރިހުގައި ދަތުރު އަވަސް ކުރާށޭ ވިދާޅުވުމުން އެކަލޭގެފާނު ދުއްވުން ހަލުއި ކޮށްލައްވައިފިއެވެ. އަންޖަޝާވެސް ޢަބްދު ﷲގެފާނުންގެ ފަހަތްޕުޅުން ދުއްވުން ހަލުއި ކޮށްލައިފިއެވެ. އަންޖަޝާއަށް ޤާފިލާއަށް ވުރެން މާކުރިއަށް ދެވުމުން ކީރިތި ރަސޫލާ އޭނާއަށް ގޮވާލައްވާފައި ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. އަންޖަޝާއެވެ! މާބާރު ނުކުރާށެވެ! ތިޔަ ޖިންސުއް ލަޠީފުންނަށް ހާނިއްކައެއް ވެދާނެއެވެ.

(ރ) އިމާމު ނަވަވީ އަލްމިންޖު 15/414 ގައި ބަޔާން ކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. {وَقَالَ الْعُلَمَاءُ كَافَّةً هُوَ مُبَاحٌ مَا لَمْ يَكُنْ فِيهِ فُحْشٌ وَنَحْوُهُ قَالُوا وَهُوَ كَلَامٌ حَسَنُهُ حَسَنٌ وَقَبِيحُهُ قَبِيحٌ. فَقَدْ سَمِعَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الشِّعْرَ وَاسْتَنْشَدَهُ وَأَمَرَ بِهِ حَسَّانَ فِي هِجَاءِ الْمُشْرِكِينَ وَأَنْشَدَهُ أَصْحَابُهُ بِحَضْرَتِهِ فِي الْأَسْفَارِ وَغَيْرِهَا وَأَنْشَدَهُ الْخُلَفَاءُ وَأَئِمَّةُ الصَّحَابَةِ وَفُضَلَاءُ السَّلَفِ وَلَمْ يُنْكِرْهُ أَحَدٌ مِنْهُمْ عَلَى إِطْلَاقِهِ وَإِنَّمَا أَنْكَرُوا الْمَذْمُومَ مِنْهُ وَهُوَ الْفُحْشُ وَنَحْوُهُ} މާނައީ: އެންމެހައި ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވާ ގޮތުގައި އޭގައި ފާޙިޝު ހަޑިހުތު އެއްޗެހި ނެތްހައި ހިނދަކު އެއީ ހުއްދަ އެއްޗެއްސެވެ. އެބޭކަލުން ވިދާޅުވާގޮތުގައި އެއީ ވާހަކައެކެވެ. ރަނގަޅު އެއްޗެހި ރަނގަޅުވާނެއެވެ. ގޯސްއެއްޗެހި ގޯސްވާނެއެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ލޮބުވެތި رَسُولُ اللَّهِ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ޅެން އަޑު އެއްސެވިއެވެ. އަދި އެކަލޭގެފާނުންގެ އަރިހު ޅެން ދެންނެވުމަށް އެދިވަޑައިގަތް މެއެވެ. މުޝްރިކުންނަށް ހަޖޫ ޖައްސަވައި ޅެން ކިއުއްވުމަށް ޙައްސާނަށް އެންގެވިމެއެވެ. އަދި އެނޫންވެސް އެތަކެއް އަޞްޙާބުބޭކަލުންނެއް ދަތުރުފުޅު ތަކުގައްޔާއި އެނޫން ޙާލަތްތަކުގައި އެކަލޭގެފާނުންގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި ޅެން ވިދާޅުވިއެވެ. ޚަލީފާވެރި ބޭކަލުންނާއި ބޮޑެތި ޞަޙާބިންނާއި ސަލަފުއް ޞާލިޙުންނާއި މާތް ބޭކަލުންގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި ޅެން ކިޔައި ހަދައެވެ. އެއިން އެއްވެސް ބޭކަލަކު ހިލާ އެއިން އެއްވެސް ކަމަކާ އިންކާރު ކުރަށްވާ ނުހައްދަވަތެވެ. ނަމަވެސް އެބޭކަލުން އިންކާރު ކުރަށްވާފައި ވަނީ އޭގައި ނުބައި ބަސްގޮވުމަށާއި ހަޑިހުތުރު މުޑުދާރު ބަހުރުވަ ބޭނުން ކުރުމަށެވެ.

(ބ) އިމާމު އިބްނި މާޖާ އެކަލޭގެފާނުންގެ ސުނަނުގެ (1/613) ގައި ޞައްޙަ ސަނަދުން މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި އިބްނިޢައްބާސްގެ އަރިހުން މާތް ﷲ ރަޙްމަތްލެއްވި އަބުއްޒުބައިިރު ރިވާކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. {عَنْ أَبِي الزُّبَيْرِ عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ أَنْكَحَتْ عَائِشَةُ ذَاتَ قَرَابَةٍ لَهَا مِنْ الْأَنْصَارِ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ أَهْدَيْتُمْ الْفَتَاةَ قَالُوا نَعَمْ قَالَ أَرْسَلْتُمْ مَعَهَا مَنْ يُغَنِّي  قَالَتْ لَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ الْأَنْصَارَ قَوْمٌ فِيهِمْ غَزَلٌ} މާނައީ: އިބްނި ޢައްބާސް ވިދާޅުވިއެވެ. އެއްފަހަރަކު ޢާއިޝަތުގެފާނު އެކަމަނާގެ ގާތް އަންޞާރިއްޔަ އަންހެންކުއްޖެއްގެ ކައިވެނި ކޮށްދެއްވިއެވެ. އެތަނަށް رَسُولُ اللَّهِ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ވަޑައިގެން އެއްސެވިއެވެ. ބަލަގަ ޢާއިޝާއެވެ! އެމަންޖެއަށް ހަދިޔާވެސް ދިނީމުހެއްޔެވެ؟ އެކަމަނާ އާދޭހޭ، ދެންނެވުމުން ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. އެކުއްޖާއާއެކު ލަވަކިޔާ ބަޔަކު ފޮނުވިން ހެއްޔެވެ؟ އެކަމަނާ ނޫނެކޭ ދެންނެވުމުން ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. ދަންނަމު ހެއްޔެވެ؟ އަންޞާރުންނަކީ ލޯބީގެ ލަވަޔަށް ވެސް ޝައުޤުވެރިވާ ބައެކެވެ. (މިޙަދީޘު ޞައްޙަކަމަށް އަބޫ ޙާތިމާއި ޢައްލާމާ ސިންދީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ.)

(ޅ) އިމާމު ޝާފިޢީ އަލްއުއްމުގެ 6/224 ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {الشِّعْرُ كَلَامٌ حَسَنُهُ كَحَسَنِ الْكَلَامِ وَقَبِيحُهُ كَقَبِيحِ الْكَلَامِ غَيْرَ أَنَّهُ كَلَامٌ بَاقٍ سَائِرٌ} މާނައީ: ޅެމަކީ ވާހަކައެވެ. އޭގެ ރަނގަޅު ބަސްތައް އެހެން ރަގަނޅު ބަސްތަކެކޭ އެއްފަދައެވެ. އޭގެ ހުތުރު ބަސްތައް އެހެން ހުތުރު ބަސްތަކެކޭ އެއްފަދައެވެ. ނަމަވެސް ޅެމަކީ ދިގު ދެމިދެމި ހުންނަ އެއްޗެއްސެވެ.

2- ލަވައާއި ލަވަ ކިއުމާއި ލަވަ އަޑުއެހުން

ލަވަކިއުމާއި ލަވައަޑުއެހުމާއި ބެހޭ ގޮތުން ޢިލްމުވެރިންގެ މެދުގައި ރައުޔުތައް ތަފާތުވެފައި ވެއެވެ. ބައެއްބޭކަލުން ޙަރާމް ކުރަށްވާއިރު އަނެއްބައި ބޭކަލުން މުޠްލަޤުކޮށް ހުއްދަ ކުރަށްވައެވެ. އަދި އަނެއްބައި ބޭކަލުން މަކްރޫހަކަމެއް ކަމުގައި ވިދާޅުވެއެވެ. އަދި ޙަރާމް ކަމެއްކަމުގައި ނުވަތަ މަކްރޫހަ ކަމެއް ކަމުގައި ވިދާޅުވާ ބޭކަލުންގެ އަރިހުގައި ލަވައަށް މާބޮޑު ޝައުޤުވެރިކަމެއް ނެތި ތިމާގެގޭގައި ނުވަތަ ޢާއިލާތެރޭގައި ކިޔާނަމަ މައްސަލައެއް ނޫންކަމަށް ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. މިއެންމެހައި ބޭކަލުންވެސް ބޮޑަށް ބަހުސު ކުރަށްވާފައި ވަނީ އެކަމުގެ ޙަރާމްވުމާއި ހުއްދަވުމުގެ މައްޗަކަށް ނޫނެވެ. އެކަން ކުރާ މީހާއަކީ ޝަރީޢަތުގައި ހެކިބަސް ޤަބޫލުކުރެވޭ މީހެއްތޯ ނުވަތަ ހެކިބަސް ޤަބޫލު ނުކުރެވޭ ފާސިޤެއްތޯއާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އެހެންކަމުން އެބޭކަލުން ވިދާޅުވަނީ އެއަށް ޝައުޤުވެރިވެހުރެ ތިމާގެ ދިރިއުޅުމަށްޓަކައި ޕާޓީތަކާއި ހޮޓާތަކުގައި ލަވަކިޔައިދޭނަމަ މަކްރޫހަކަމެއްކަމަށެވެ. އެހެނަސް ތިމާގެއަމިއްލަގޭގައި މުޖްތަމަޢަށް ހުށަހެޅުމެއްނެތި ޢާއިލާއާއެކު ލަވަކިޔައި ހެދުމަކީ މައްސަލައެއް ނޫންކަމަށެވެ. ތިރީގައި ހުރިހާ މަޛްހަބުތަކެއް ވަކިވަކިން ބަޔާން ކޮށްލާނަމެވެ.

• ޙަނަފީ މަޛްހަބު

އިމާމު އައްޒައިޢަލީ ނަޞްބުއްރާޔާގައި އަދި ޝައިޚު މުޙައްމަދު ޝަމްސުއްދީން ޢައުނުލް މަޢުބޫދުގައި ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. ލަވަކިއުމަކީ އިމާމު އަބޫ ޙަނީފާ ރުހިވަޑައި ނުގަންނަވާ ކަމެކެވެ. އަދި އެއީ ފާފަވެރިވާ ކަމެކެވެ. އަދި ކޫފާގެ ޢިލްމުވެރިންނަށް ބަލާއިރު އިމާމު ސުފްޔާނާއި ނަޚްޢީއާއި ޙައްމާދާއި ޝަޢުބީއާއި އެނޫންވެސް ބޭކަލުން ލަވަކިއުމާއި ލަވައަޑުއެހުން މަނާކުރަށްވައެވެ. އަދި ބަޞަރާގެ ޢިލްމުވެރިންގެ މެދުގައި މިއާމެދު ޚިލާފެއް އޮތްކަމަކަށް އެނގިވަޑައިގެންފައި ނުވެއެވެ. އަދިވެސް ޢައުނުލް މަޢުބޫދުގެ 13/219 ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {وَأَبُو حَنِيفَةَ أَشَدُّ الْأَئِمَّةِ قَوْلًا فِيهِ وَمَذْهَبُهُ فِيهِ أَغْلَظُ الْمَذَاهِبِ وَقَدْ صَرَّحَ أَصْحَابُهُ بِتَحْرِيمِ سَمَاعِ الْمَلَاهِي كُلِّهَا الْمِزْمَارِ وَالدُّفِّ حَتَّى الضَّرْبِ بِالْقَضِيبِ وَأَنَّهُ مَعْصِيَةٌ يُوجِبُ الْفِسْقَ وَتُرَدُّ بِهِ الشَّهَادَةُ} މާނައީ: އިމާމުވެރި ބޭކަލުންގެ ތެރެއިން މިއާމެދު އެންމެ ހަރުކަށިކޮށް ހިއްޕަވާފައިވަނީ އަބޫޙަނީފާއެވެ. އަދި އެންމެ ހަރުކަށި މަޛްހަބަކީ ވެސް އެކަލޭގެފާނުންގެ މަޛްހަބެވެ. އެމަޛްހަބުގެ އިމާމުން ޞަރީޙަ ބަސްފުޅުން ވިދާޅުވެއިވާ ގޮތުގައި ލަހުވައިގެ އެންމެހައި އާލަތްތައް އެއީ އޮނުފުމުމާއި ތާރަޖެހުމާއި ގިޓާފަދަ އެއްޗެހިން ކޮއްޓުމާއި މިތަކެތީގެ އަޑުއެހުން ކަމުގައި ވިއަސް އެންމެހައި ތަކެތި ޙަރާމްވެގެން ވެއެވެ. އަދި މިއީ ފާފަވެރިވާނެ ކަންކަމެވެ. މީހާ ފާސިޤު ކޮށްލައިފަނިވި ކަމަކަށްވާތީ އެފަދަ މީހެއްގެ ހެކިބަސް ޤަބޫލު ނުކުރެވޭނެއެވެ.

• މާލިކީ މަޛްހަބު

މާލިކީ މަޛްހަބަށް ބަލާއިރު އިމާމު މާލިކުގެ އަރިހުގައި އެއް ބަސްފުޅެއްގައި އަންނަނީ މަކްރޫހަ ކަމެއް ކަމަށެެވެ. އަނެއް ބަސްފުޅެއްގައި އަންނަނީ ހުއްދަކަމެއް ކަމަށެވެ. އިމާމު ނަވަވީ އަލްމިންހާޖުގެ 6/487 ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ.  {وَاخْتَلَفَ الْعُلَمَاءُ فِي الْغِنَاءِ فَأَبَاحَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ الْحِجَازِ وَهِيَ رِوَايَةٌ عَنْ مَالِكٍ وَحَرَّمَهُ أَبُو حَنِيفَةَ وَأَهْلُ الْعِرَاقِ وَمَذْهَبُ الشَّافِعِيِّ كَرَاهَتُهُ وَهُوَ الْمَشْهُورُ مِنْ مَذْهَبِ مَالِكٍ} މާނައީ: ލަވައާ ބެހޭގޮތުން ޢިލްމުވެރިންގެ މެދުގައިވަނީ ރައުޔު ތަފާތުވެފައެވެ. ޙިޖާޒުކަރައިގެ ޢިލްމުވެރިންގެ ޖަމާޢަތަކުން އެކަންވަނީ ހުއްދަ ކުރަށްވާފައެވެ. އަދި މިއީ އިމާމު މާލިކުގެވެސް އެއްރައުޔެވެ. އިމާމު އަބޫޙަނީފާއާއި ޢިރާޤު ކަރައިގެ ޢިލްމުވެރިިން ވަނީ ޙަރާމް ކުރަށްވާފައެވެ. އިމާމު ޝާފިޢީއާއި ޝާފިޢީ މަޛްހަބުގެ ރައުޔަކީ މަކްރޫހަ ކަމެއް ކަމަށެވެ. މާލިކީ މަޛްހަބުގެ މަޝްހޫރު ރައުޔަކީ މިއީއެވެ. އެހެންނަމަވެސް މަދީނާގެ މީހުން ލަވަ ހުއްދަކުރާ މައްސަލާގައި މާލިކުގެފާނާ ސުވާލުކުރެވުމުން އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވެފައި ވަނީ {إِنَّمَا يَفْعَلُهُ عِنْدَنَا الْفُسَّاقُ} ކަމަށެވެ. މާނައީ: ތިޔައީ ތިމަންމެންގެ ތެރެއިން ފާސިޤުން ކޮށްއުޅޭ ކަމެކެވެ.

• ޝާފިޢީ މަޛްހަބު

ޝާފިޢީ މަޛްހަބުގައި ލަވަކިއުމާއި ލަވައެޑު އެހުމަކީ މަކްރޫހަ ކަމެކެވެ. އިމާމު ނަވަވީ އަލްމަޖްމޫޢުގެ 27/63 ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ތިމަންމެންގެ މަޛްހަބުގައި މިއުޒިކުގެ އާލާތެއް ބޭނުންކުރުމަކާ ނުލައި ލަވައަކީ ޙަރާމްކަމެއް ނެތް މަކްރޫހަ ކަމެކެވެ. އިމާމު ޝާފިޢީ އަލްއުއްމުގެ 6/226 ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ.  {أَنَّ ذَلِكَ لَيْسَ بِحَرَامٍ بَيِّنٍ} މާނައީ: މިއީއަކީ ކަނޑައެޅިގެން އެނގޭންއޮތް ޙަރާމް ކަމެއް ނޫނެވެ. އަދިވެސް ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {قَالَ الشَّافِعِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَى فِي الرَّجُلِ يُغَنِّي فَيَتَّخِذُ الْغِنَاءَ صِنَاعَتَهُ يُؤْتَى عَلَيْهِ وَيَأْتِي لَهُ، وَيَكُونُ مَنْسُوبًا إلَيْهِ مَشْهُورًا بِهِ مَعْرُوفًا وَالْمَرْأَةُ. لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ وَاحِدٍ مِنْهُمَا؛ وَذَلِكَ أَنَّهُ مِنْ اللَّهْوِ الْمَكْرُوهِ الَّذِي يُشْبِهُ الْبَاطِلَ وَأَنَّ مَنْ صَنَعَ هَذَا كَانَ مَنْسُوبًا إلَى السَّفَهِ وَسُقَاطَة الْمُرُوءَةِ وَمَنْ رَضِيَ بِهَذَا لِنَفْسِهِ كَانَ مُسْتَخِفًّا وَإِنْ لَمْ يَكُنْ مُحَرَّمًا بَيِّنَ التَّحْرِيمِ، وَلَوْ كَانَ لَا يَنْسُبُ نَفْسَهُ إلَيْهِ، وَكَانَ إنَّمَا يُعْرَفُ بِأَنَّهُ يَطْرَبُ فِي الْحَالِ فَيَتَرَنَّمُ فِيهَا، وَلَا يَأْتِي لِذَلِكَ، وَلَا يُؤْتَى عَلَيْهِ، وَلَا يَرْضَى بِهِ لَمْ يُسْقِطْ هَذَا شَهَادَتَهُ وَكَذَلِكَ الْمَرْأَةُ} މާނައީ: މާތް ﷲ ރަޙްމަތްލެއްވި އިމާމު ޝާފިޢީ ލަވަކިޔާ ފިރިހެނާއާ ބެހޭގޮތުން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. އޭނާ ތިމާގެ މަސައްކަތަކަށް އެކަންކޮށް އޭނާގެ ގާތަށް މީހުން އައިސް ނުވަތަ އޭނާ ތަންތަނަށް ގޮސްހަދާނަމަ އެކަން އޭނާއަށް ނިސްބަތްވެ އޭނާ އެފައްނުގައި މަޝްހޫރުވެ މީހުން ދަންނަ މީހަކަށް ވެދާނެއެވެ. އަންހެނާވެސް ހަމަ މިގޮތެވެ. އޭރުން އެދެމީހުންގެ ތެރެއިން މީހެއްގެ ހެކިބަސް ޤަބޫލު ނުކުރެވޭނެއެވެ. މިހެނީ އެކަން މަކްރޫހަ ލަހުވައިގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭތީއެވެ. އަދި އެއީ ބާޠިލާ ވައްތަރު ކަމެކެވެ. އަދި މިކަންކުރާ މީހާ ވާހުށީ ބަނިއާދަންކަން ނެތި، އަބުރު ގެއްލިފައިވާ މީހަކަށެވެ. އަދި މީހަކު މީހުންގެ ތެރެއަށް ނުނިކުމެ އަމިއްލައަށް އެކަންކުރުމަށް ބޭނުންވެ ސިއްރުން އެކަންކުރާ ކަމުގައި ވިއަސްވެހެވެ. އަދި އެކަން ސާފުބަހުން ޙަރާމްކުރެވިފައި ނެތްކަމުގައި ވިއަސް ވެހެވެ. އަދި މީހަކު ތިމާއަށް ލަވަކިއުން ނިސްބަތް ނުކޮށް، އެއީ ތިމާގެ ހޮބީއަކަށް ނުހަދައި، ޕާޓީތަކަށް ނުގޮސް އަދި އޭނާގެ ގާތަށް މީހުން ޖަމާނުވެ މިއުޒިކާއެކު ލަވާކިޔާނަމަ އޭރަކުން އޭނާގެ ހެކިވެރިކަން ނުގެއްލޭނެއެވެ. މިކަހަލަ އަންހެނާގެ ޙުކުމަކީވެސް މިއީއެވެ.

ކޮންމެއަކަސް އިމާމު ޝާފިޢީގެ ބަސްފުޅަކީ ލަވައަކީ މަކްރޫހަ އެއްޗެއް ކަމަށާއި އެއީ ޙަރާމްކަމެއް ނޫންކަމަށެވެ. ދެން އިތުރަށް ވާހަކަފުޅު ދައްކަވާފައި އެވަނީ ހެކިވެރިކަމާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އިމާމު ނަވަވީއާއި އިބްނި ޤުދާމާ ޝާފިޢީގެފާނުންގެ އަރިހުން މިފަދައިން ނަގުލު ކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. {وَقَالَ الشَّافِعِيِّ أَنَّهُ مَكْرُوهٌ غَيْرُ مُحَرَّمٍ وَقَالَ أَيْضًا هُوَ مِنَ اللَّهْوِ الْمَكْرُوهِ} މާނައީ: އިމާމު ޝާފިޢީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ލަވައަކީ މަކްރޫހަ ކަމަކެވެ. ޙަރާމް ކަމެއް ނޫނެވެ. އަދިވެސް އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ލަވައަކީ މަކްރޫހަ ކުޅިވަރުތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ކަމެކެވެ.

އިމާމު ޣަޒާލީ އަލްއަޙްޔާގެ 2/315 ގައި އިމާމު ޝާފިޢީގެ ބަސްފުޅު ނަގުލު ކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. އިމާމު ޔޫނުސު އިބްނި ޢަބްދުލް އަޢްލާ މަދީނާގެ މީހުން ލަވައަޑުއަހާތޯ ސުވާލު ދެންނެވުމުން ޝާފިޢީގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. {لاَ أَعْلَمُ أَحَدًا مِنْ عُلَمَاءِ الْحِجَازِ كَرِهَ السِّمَاعَ إِلاَّ مَا كَانَ مِنْهُ فِى الأَوْصَافِ} މާނައީ: ތިމަން ކަލޭގެފާނަށް ޙިޖާޒު ކަރައިގެ އެއްވެސް ޢިލްމުވެރިއަކު ލަވައަޑު އެއްސެވުމަށް ރުހިވަޑައި ނުގަންނަވާ ކަމަށް އެނގިވަޑައިގެންފައި ނުވެއެވެ. އެހެނަސް އެލަވައިގައި އަންހެނާގެ ސިފަ ބަޔާންކުރާނަމައެވެ.

ދެން ނަވަވީ އަލްމަޖްމޫޢުގެ 27/63 ގައި ވިދާޅުވެފައިވަނީ ތިމަންމެންގެ އިމާމުންގެ ތެރެއިން އިމާމު އަބުއްޠައްޔިބު އައްޠަބަރީއާއި އިބްނިއް ޞައްބާޣު ވިދާޅުވަނީ ލަވަކިއުން މަކްރޫހަކަމެއްނެތި ހުއްދަވެގެންވާ ކަމަށާއި އޭގައި ފިރިހެނަކާއި އަންހެނެއްގެ ތަފާތެއް ނެތް ކަމަށެވެ.

• ޙަންބަލީ މަޛްހަބު

ޙަންބަލީމަޛްހަބަށް ބަލާއިރު އިމާމު އަޙްމަދުގެ ދެބަސްފުޅެއް އެބައޮވެއެވެ. އެއްބަސްފުޅަކީ އެއީ ހުއްދަ ކަމެއް ކަމަށެވެ. އަނެއް ބަސްފުޅަކީ އެއީ މަކްރޫހަ ކަމެއް ކަމަށެވެ. ޙަންބަލީ މަޛްހަބުގެ އެންމެ އިސް އެއް އިމާމަކު ކަމުގައިވާ އިމާމު އިބްނި ޤުދާމާ އެކަލޭގެފާނުންގެ ފޮތް އަލްމުޣްނީގެ 10/155 ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {وَاخْتَلَفَ أَصْحَابُنَا فِي الْغِنَاءِ فَذَهَبَ أَبُو بَكْرٍ الْخَلَّالُ وَصَاحِبُهُ أَبُو بَكْرٍ عَبْدُ الْعَزِيزِ إلَى إبَاحَتِهِ قَالَ أَبُو بَكْرٍ عَبْدُ الْعَزِيزِ وَالْغِنَاءُ وَالنَّوْحُ مَعْنًى وَاحِدٌ مُبَاحٌ مَا لَمْ يَكُنْ مَعَهُ مُنْكَرٌ وَلَا فِيهِ طَعْنٌ. وَكَانَ الْخَلَّالُ يَحْمِلُ الْكَرَاهَةَ مِنْ أَحْمَدَ عَلَى الْأَفْعَالِ الْمَذْمُومَةِ لَا عَلَى الْقَوْلِ بِعَيْنِهِ. وَرُوِيَ عَنْ أَحْمَدَ أَنَّهُ سَمِعَ عِنْدَ ابْنِهِ صَالِحٍ قَوَّالًا فَلَمْ يُنْكِرْ عَلَيْهِ وَقَالَ لَهُ صَالِحٌ يَا أَبَتِ أَلَيْسَ كُنْت تَكْرَهُ هَذَا فَقَالَ إنَّهُ قِيلَ لِي إنَّهُمْ يَسْتَعْمِلُونَ الْمُنْكَرَ} މާނައީ: ތިމަންމެންގެ އިމާމުންގެ މެދުގައި ވަނީ ލަވައާމެދު ރައުޔު ތަފާތުވެފައެވެ. އިމާމު އަބޫބަކުރު އަލްޚައްލާލާއި އަބޫބަކުރު ޢަބްދުލް ޢަޒީޒުގެ އަަރިހުގައި އެއީ ހުއްދަ ކަމެކެވެ. އަދި އަބޫބަކުރު ޢަބްދުލް ޢަޒީޒު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ލަވައާއި ދޫނިސޫފާސޫފީގެ އަޑުލުމާއި (ހިތާމަވެރި ޙާލަތްތަކުގައި) އަންހެނުން އަޑުލައި ރުއިމާއި މިއަކު ވަކި ތަފާތެއް ނެތެވެ. އެއީ އެއްމާނަ ހުންނަ ކަންކަމެވެ. އެލަވައިގައި މުންކަރާތެއް އަދި ހަޖޫކިއުމެއް ނުވާ ނަމައެވެ. އަދިވެސް އިމާމު ޚައްލާލު އިމާމު އަޙްމަދުގެ ކިބައިން ރިވާކުރަށްވާފައި ވަނީ އެކަލޭގެފާނުން ދެކެވަޑައިގަންނަވާ ގޮތުގައި މަކްރޫހަވަނީ އޭގެ ޒާތުގައި ލަވައެއް ނޫނެވެ. ލަވަކިޔާއިރު ގެންނަ މުޑުދާރު ޙަރަކާތްތަކެވެ.

އަދިވެސް އިމާމު އަޙްމަދުގެ ކިބައިން އިމާމު ޚައްލާލު ރިވާކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. އިމާމު އަޙްމަދުގެ ދަރިފުޅު ޞާލިޙުގެ އަރިހުގައި ކައްވާލީ ކިޔާމީހަކު ދަނޑިޖަހައި ލަވަކިޔަނިކޮށް އެކަލޭގެފާނަށް ފެނިވަޑައިގަތެވެ. ދެން އެކަލޭގެފާނު އެކަން މަނާ ނުކުރެއްވުމުން ޞާލިޙު ދެންނެވިއެވެ. ބައްޕާފުޅާއެވެ! މިކަން ބައްލަވަން ކަލޭގެފާނު ރުހިވަޑައިނުގަންނަވަމު ނޫންތޯއެވެ؟ ޖަވާބުގައި އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަން ކަލޭގެފާނަށް އެނގިވަޑައިގެންފައި އޮތް ގޮތުގައި ލަވަކިޔާމީހުންގެ މެދުގައި މުންކަރާތްތައް ހިނގައެވެ.

ދެން އިމާމު އިބްނި ޤުދާމާ އެފޮތުގެ ހަމަ އެޞަފްޙާގައި އިތުރަށް ލިއުއްވަމުން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. "ލަވަ ކިއުމާއި އަޑުއެހުން މަކްރޫހަކަމެއްނެތި ހުއްދަ ކުރަށްވާ ބޭކަލުންގެ ތެރޭގައި އިމާމު ސަޢުދު އިބްނި އިބްރާހީމާއި އަލްޢަންބަރީއާއި މަދީނާގެ ޢިލްމުވެރިންގެ ތެރެއިން ގިނަގުނަ ޢިލްމުވެރިން ހިމެނި ވަޑައިގަންނަވައެވެ. އެހެނަސް އަލްޤާޟީ އަބޫ ޔަޢުލާ ބުރަވެވަޑައިގަންނަވަނީ އެއީ ޙަރާމްކަމެއްނެތް މަކްރޫހަކަމެއް ކަމަށެވެ. އިމާމު ޝާފިޢީގެވެސް ރައުޔަކީ މިއީއެވެ. އަދިވެސް ޝާފިޢީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެެވެ. ލަވައަކީ މަކްރޫހަ ކުޅިވަރުތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ކަމެކެވެ. އިމާމު އަޙްމަދުގެ އެއްބަސްފުޅެއްގައި އަންނަނީ ލަަވައަކީ ހިތުގައި ނިފާޤުކަން އުފައްދާ ކަމަކަށްވާތީ އެކަލޭގެފާނު ރުހިވަޑައި ނުގަންނަވާ ކަމަށެވެ. އެހެންނަމަވެސް ތިމަންމެން މަޛްހަބުގެ ބައެއް ޢިލްމުވެރިން ދެކެވަޑައިގަންނަވަނީ އެކަން ޙަރާމްވެގެންވާ ކަމަށެވެ."

• ލަވައާއި މިއުޒިކު ހުއްދަ ކުރަށްވާ ބޭކަލުން

ލަވަ ކިއުމާއި މިއުޒިކްކުޅުން ހުއްދަ ކުރަށްވާ ބޭކަލުންގެ ތެރޭގައި ޒާހިރީ މަޛްހަބުގެ މަޝްހޫރު އިމާމެއް ކަމުގައިވާ އިމާމު އިބްނި ޙަޒްމާއި ޝާފިޢީ މަޛްހަބުގެ ޢިލްމުވެރިން ކަމުގައިވާ އިމާމު ޣަޒާލީއާއި އިމާމު އަބުއްޠައްޔިބު އައްޠަބަރީއާއި އިބްނިއް ޞައްބާޣުއާއި އަލްޢިއްޒު ޢަބްދުއް ސަލާމާއި އިބްނި ދަޤީޤުލް ޢީދާއި ޙަންބަލީ މަޛްހަބުގެ އިމާމުން ކަމުގައިވާ އިމާމު އަބޫބަކުރު އަލްޚައްލާލާއި އިމާމު އަބޫބަކުރު ޢަބްދުލް ޢަޒީޒާއި އިމާމު އަޙްމަދުގެ ދަރިކަލުން ޞާލިޙު އިބްނިއަޙްމަދުއާއި އިމާމު ސަރިއްޔު އައްސަޤަޠީއާއި ޙަނަފީ މަޛްހަބުގެ އިމާމެއް ކަމުގައިވާ އިމާމު އަލްކަރްޚީ ހިމެނިވަޑައިގަންނަވައެވެ. ހަމައެހެންމެ އިމާމު މާލިކު ފިޔަވައި މަދީނާގެ ޢާއްމު ޢިލްމުވެރިން ހިމެނިވަޑައިގަންނަވައެވެ. އަދި މިޒަމާނުގެ ޢިލްމުވެރިންގެ ތެރޭގައި ޝައިޚު މުޙައްމަދު ޣަޒާލީއާއި ޑރ. ޤަރްޟާވީއާއި މިޞުރުގެ މުފްތީއާއި މިފަދަ ބޭކަލުން ވިދާޅުވަނީ ލަވައާ ދޫނިސޫފާސޫފީގެ ގޮވެލިތަކާ ތަފާތެއްނެތް ކަމަށެވެ. (މިބޭބޭކަލުންގެ ވާހަކަފުޅުތަކުގެ ހަވާލާތައް ބަޔާންވެ ގޮސްފިއެވެ.)

• މިޞްރުގެ ދާރުލް އިފްތާގެ ފަތުވާ

މިޞްރުގެ މުފްތީ ޑރ. ޝައުޤީ ވިދާޅުވެފައިވަނީ މިޞުރުގެ ދާރުލްއިފްތާއިން ދެކޭގޮތުގައި ލަވައާއި މިއުޒިކާ ބެހޭގޮތުން ޝަރީޢަތުގައި އައިސްފައިހުރީ ދެވައްތަރެއްގެ ނުޞޫޞު ކަމަށެވެ. އެއްވައްތަރަކީ ޞަރީޙަކޮށް މަނާވެގެންވާ ނައްޞުތަކެވެ. އެކަމަކު އެއެއްޗެއްސެއް ޞައްޙަ އެއް ނޫނެވެ. އަނެއް ވައްތަރަކީ ޞައްޙަ މަގުން އައިިސްފައިހުރި ނައްޞުތަކެވެ. އެއެއްޗެއްސެއް ޞަރީޙައެއް ނޫންކަމަށެވެ. އެހެންކަމުން ދާރުލް އިފްތާއިން ފަތުވާ ދެނީ އެލަވަތަކުން މީހާގެ ނަފްސަށާއި ރޫޙަށް ފިނިކަމެއް ގެނެސްދޭ ކޮންމެ އެއްޗެއް ހުއްދަ ކަމަށާއި އެލަވަތަކުން މީހާގެ ޝަހުވަތް އުތުރި އަރުވައި ޠަބީޢަތް ފާޙިޝުކަންތަކާއި ޝަހުވަތާ ދިމާއަށް ކައްކުވާލާ ކޮންމެ ލަވައަކީ ޝަރީޢަތުން މަނާކުރާ އެއްޗެއް ކަމަށެވެ.

އަޒުހަރުގެޢިލްމުވެރިންނާއި މިޞުރުގެމަދު ޢިލްމުވެރިއަކުނޫނީ އެންމެހައި ޢިލްމުވެރިންނާއި ޢަރަބި ދުނިޔޭގެ ގިނަ ޢިލްމުވެރިން ބުރަވެ ވަޑައިގަންނަވަނީ މިރައުޔަށެވެ. އަދި ސަޢޫދީ ޢަރަބިޔާގެ ޢިލްމުވެރިންގެ ތެރެއިން ސަލްމާން ޢައުދާއާއި މުޣާމަސީއާއި މަސްޖިދުލް ޙަރާމުގެ ކުރީގެ އިމާމު ޢާދިލު އަލްކަލްބާނީއާއި އިމާރާތުގެ ޝައިޚު ވަސީމު ޔޫސުފުއާއި މިނޫންވެސް އެތަކެއް ޢިލްމުވެރިިން ހިމެނިވަޑައިގަންނަވައެވެ.

• ސަޢޫދީ ޢަރަބިޔާގެ ކުރީގެ މުފްތީގެ ފަތުވާ:

ސަޢުދީ ޢަރަބިޔާގެ ކުރީގެ މުފްތީ ސަމާޙަތުއް ޝައިޚު ޢަބްދުލް ޢަޒީޒު އިބްނި ބާޒު ވިދާޅުވެފައި ވަނީ ލަވައާއި މިއުޒިކަކީ މީހާ ޛިކުރުން ޣާފިލުކޮށް ހިތް ފާސިދުކޮށްލާ އެއްޗެކެވެ. އެފަދަ ލަވަތަކުގައި އަންހެނުންގެ ސިފަ ބަޔާން ކުރެވޭނެއެވެ. ނުވަތަ ފިތުނަކުރަނިވި އަޑުތަކުން އަންހެނުން ލަވަކިޔާނެވެ. މިއެންމެހައިކަންކަމަކީ ނަހީވެގެންވާ ޙަރާމް ކަންކަމެވެ. ކަނޑައެޅިގެން ކީރިތި ރަސޫލާ މަނާކުރަށްވާފައިވާ ކަންކަމެވެ. ދެން ބަޔާންކުރަށްވަނީ ބުޚާރީ ގެންނެވި ޙަދީޘެވެ. ދެން ވިދާޅުވަނީ މިއީ ޖުމްހޫރު ދަންނަބޭކަލުންގެ ރައުޔެވެ. އިޖްމާގެ ފެންވަރަށް ގަޮސްފައިވާ ބަސްފުޅެކެވެ. އެހެންކަމުން މިިއުޒިކުގެ އާލަތްތައް ބޭނުން ނުކުރިކަމުގައި ވިިއަަސް ލަވަކިއުން ޙަރާމްވެގެން ވެއެވެ. އަދި މިއުޒިކުގެ އާލާތްތައް ބޭނުންކުރާނަމަ އެކަމުން ފަސާދައަށް ބޮޑަށް މަގުފަހިވެގެން ދާނެއެވެ. އަދި އެކަމުން ޙަރާމްކަން ބޮޑުވެގެން ވެއެވެ.

ސަޢުދީ ޢަރަބިޔާގެ ގިނަ ޢިލްމުވެރިންނާއި މިޞްރާއި ޢަރަބި އެނޫން ޤައުމުތަކުގެ ސަލަފީ ފިކުރުގެ ޢިލްމުވެރިންގެ ރައުޔަކީވެސް މިއީއެވެ.

• މަޝްހޫރު ތަފްސީރު ޢިލްމުވެރިޔާ ޝަޢުރާވީގެ ބަސްފުޅު

ދުނިޔޭގެ މިޒަމާނުގެ މަޝްހޫރު ތަފްސީރު ޢިލްމުވެރިޔާ ޝައިޚު ޝަޢުރާވީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ތިމާމެންގެ އުފާތަކާއި ކައިވެނިތަކާއި ބުރަމަސައްކަތް ކުރާއިރުގައްޔާއި އެނޫނަސް ތިމާމެންގެ ކޮންމެ ތާހިރު މަޤްޞަދަކާ ގުޅިގެން ކިޔެވޭ ލަވަ ހުއްދަވެގެން ވެއެވެ. އެހެނަސް ނުބައި މަޤްޞަދުތައް ޙާޞިލު ކުރުމަށްޓަކައްޔާއި ތިމާމެންގެ ފާޙިޝު އިޙްސާސްތައް އުތުރި އަރުވައިފަނިވިގޮތަށް ކިޔެވޭ ކޮންމެ ލަަވައަކީ ހުއްދަވެގެންވާނޭ އެއްޗެއް ނޫނެވެ. އަދި ހަމައެއާއެކު ފާޙިޝު ގޮތްގޮތަށް ނަށަމުންދާނަމަ އެކަމުގައި ޙަރާމްކަން ބޮޑުވެގެން ވެއެެވެ. ވުމާއެކު ތިމާގެ ހައިބަވަންތަކަން ގެއްލޭ ގޮތަށް، އިޙްސާސްތަކާ ކުޅޭގޮތަށް ކުޅެވޭ ކޮންމެ ޢަމަލަކާއި ބަހެއް ޙަރާމްވެގެން ވެއެވެ.

3- މިއުޒިކް

މިއުޒިކާ ބެހޭގޮތުން ޤުރުއާނުގައި އެއްވެސް އިޝާރަތެއް ހައިމިނުވެސް އައިސްފައި ނެތެވެ. އެހެނަސް ބައެއް ޢިލްމުވެރިން އެއާޔަތަކުން އިސްތިންބާޠު ކުރަށްވައި ލަވައާއި ނެށުން މާނަކުރަށްވާ އާޔަތެއް އެބައޮވެއެވެ. އެއީ ކުރީގައި އަޅުގަނޑު ބަޔާންކުރި ލުޤްމާނު ސޫރަތުގެ އަންނަނިވި އާޔަތެވެ. {وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّـهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا} މާނައީ: މީސްތަކުންގެ ތެރެއިން އެއްބަޔަކީ ދެކޮޅުނުޖެހޭވާހަކަ ގަންނަމީހުންނެެވެ. އެއީ ނުދަނެތިއްބައި اللَّه ގެ މަގުން މީސްތަކުން އެއްކިބާކުރުމެވެ. އަދި އެއިލާހުގެ މަގަށް ދަޢުވަތު ދިނުމާމެދު މަލާމާތްކޮށް ހެދުމެވެ. މިއާޔަތުގެ އިތުރުން އެހެން އާޔަތަކުން ހިލޭފިރިހެނުންގެ ކުރިމަތީ އަންހެނުން ނަށައި ހެދުމަކީ ހުއްދަކަމެއް ނޫންކަމަށް އަޅުގަނޑަށް އިޙްސާސުވާ ނޫރު ސޫރަތުގައި އެބައޮވެއެވެ. ފަހަރެއްގައި އަޅުގަނޑުގެ ވިސްނުން ގޯސްވެސްވުމަކީވެސް އެކަށީގެންވާ ކަމެކެވެ. އެއާޔަތަކީ އެސޫރަތުގެ 31 ވަނަ އާޔަތުގެ ފަހުކޮޅެވެ. {وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ} މާނައީ: އަދި ދަންނާށެވެ! އެކަނބަލުން، ތިމާމެންގެ ގަހަނާއާއި ޒީނަތުގެ ތެރެއިން ވަންހަނާވެފައިވާ ތަކެތި ފާޅުވެދާނެ ކަމަށްޓަކައި ހިނގާފައިދާއިރު ބިމުގައި ފައިނުތަޅާހުށިކަމެވެ!

ފުރަތަމަ އާޔަތުގެ ވާހަކަ ކުރިން އަޅުުގަނޑު ތަފްޞީލުކޮށް ބަޔާންކޮށްފީމެވެ. މިތާގައި މިއޮތް "ލަހްވަލްޙަދީޘް" މިބަހުގެމާނައަކީ ލަވަކަމުގައި ނުވަތަ މިއުޒިކުކަމުގައި މާތް ﷲ އެދެބޭކަލުންނަށް ރުއްސުންލެއްވި އިބްނި މަސްޢޫދާއި އިބްނި ޢައްބާސާއި ދެބޭކަލުން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. އެހެން ބޭކަލުން ވިދާޅުވަނީ އޭގެމާނައަކީ ޝިރުކުގެ ބަސްތަކާއި ކަންކަން ކަމުުގައެވެ. އިބްނި މަސްޢޫދާއި އިބްނި ޢައްބާސްގެ ޢަމަލުފުޅު އެވިދާޅުވާ ބަސްފުޅާ ފުށުއަރާކަން މިތާގައި ފާހަގަކޮށްލަމެވެ.

އިމާމު އިބްނި އަބީ ޝައިބާ އެކަލޭގެފާނުންގެ ފޮތް މުޞައްނިފު (3/322) ގައި ގެންނަވާފައި ވެއެވެ. {عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ دَخَلْت عَلَى ابْنِ مَسْعُودٍ وَقَرَظَةَ بْنِ كَعْبٍ وَعِنْدَهُمَا جَوَارٍ تُغَنِّينَ فَقُلْت أَتَفْعَلُونَ هَذَا وَأَنْتُمْ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ فَقَالَ إنَّهُ رَخَّصَ لَنَا فِي اللَّهْوِ عِنْدَ الْعُرْسِ} މާނައީ: ޢާމިރު އިބްނިސަޢުދު ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. އެއްފަހަރަކު ތިމަން އިބްނި މަސްޢޫދާއި ޤަރަޘާ އިބްނި ކަޢުބާ ދެބޭކަލުންނާ ބައްދަލުކުރުމަށް އެބޭކަލުން ތިއްބެވި ގެއެކަށް ދިޔައިމެވެ. އޭރު އެބޭކަލުންގެ ކުރިފުޅުމަތީ ޖާރިޔާއިންތަކެއް ލަވަކިޔަން ތިއްބެވެ. ތިމަން ދަންނަވައިފީމެވެ. رَسُولُ اللَّهِ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ އަޞްޙާބު ބޭކަލުންނަށް ވެވަޑައިގަންނަވާ ޙާލު، ތިޔަބޭކަލުން ތިޔަ ކަންތައް ކުރަށްވަނީތޯއެވެ؟  އެބޭކަލުން ވިދާޅުވިއެވެ. އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ވަނީ ކައިވެނީގެ އުފަލުގައި ލަހުވައިގެ ކުޅިވަރު ހުއްދަ ކުރަށްވާފައެވެ.

އަދިވެސް އިމާމު އިބްނިއަބީޝައިބާ ނެރުއްވާފައިވެއެވެ. {عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ عَنْ رَجُلٍ قَالَ دَخَلَ ابْنُ مَسْعُودٍ عُرْسًا فِيهِ مَزَامِيرُ وَلَهْوٌ فَقَعَدَ وَلَمْ يَنْهَ عَنْهُ} މާނައީ: އެއްފަހަރަކު އިބްނި މަސްޢޫދު ކައިވެނި ޕާޓީއަކަށް ވަޑައިގަތެވެ. އޭރު އެތާ އޮނުފުމެ ލަހުވައިގެ ކުޅިވަރު ކުޅެނީއެވެ. އެހެނަސް އެކަން މަނާނުކުރަށްވައި އެކަލޭގެފާނު އެތާ އިށީނދެ ވަޑައިގަތީއެވެ. (މިރިވާޔަތުގައި ވަކި މީހަކު ނޭގޭ މަޖްހޫލު ރާވީއެއް އޮތްކަން ފާހަގަކުރަމެވެ.)

އަދިވެސް އިމާމު އިބްނި އަބީ ޝައިބާ ނެރުއްވާފައި ވެއެވެ. {عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ خَتَنَ بَنِيهِ فَدَعَا اللَّاعِبِينَ فَأَعْطَاهُمْ أَرْبَعَةَ دَرَاهِمَ} މާނައީ: އެއްފަހަރަކު އިބްނި ޢައްބާސް އެކަލޭގެފާނުންގެ ބޭފުޅުންގެ ޚިތާނުކުރެއްވިއެވެ. ދެން ކުޅިވަރު ކުޅޭ ބަޔަކު ގެންނަވައިގެން ކުޅިވަރު ކުޅުއްވިއެވެ. އަދި އެމީހުންނަށް ހަދިޔާއަކަށް ހަތަރު ދިރުހަމް ދެއްވިއެވެ. މިއެވެ.

ޢައްލާމާ ޝައުކާނީ ނައިލުލް އައުޠާރްގެ 8/118 ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. މަތީގައި ބަޔާންވެދިޔަ އާޔަތުގައި އޮތް ބަސް "ލަހްވަލްޙަދީޘް" ގެ މާނައަކީ ލަވަކަމުގައި ވިދާޅުވާ ބޭކަލުންނަށް ރައްދު ދެއްވަމުން އެކަން ހުއްދަކުރަށްވާ ބޭކަލުން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ތިޔަ އާޔަތުގެ "ލަހްވަ"އިގެ މާނައަކީ ލަވަކަމުގައި ބައްލަވައިގެން، ލަވަ ޙަރާމް ކުރަށްވާ ކަމުގައިވަނީ ނަމަ ދުނިޔޭގައި ވާހައި ކަމެއް ޙަރާމް ކުރަށްވަން ޖެހިވަޑައި ގަންނަވާނެއެވެ. މާތް ﷲ މުޙައްމަދު ސޫރަތުގައި ވަޙީ ކުރަށްވަނީ {إِنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ} މިފަދައިންނެވެ. މާނައީ: ދުނިޔެވީ ޒިންދަގީއަކީ މުޅިންމެ ކުޅިވަރާއި ލަހުވައެވެ.

(ނުނިމޭ)