ލަވައާއި މިއުޒިކަކީ ގޯސް އެއްޗެއްބާ! (3) – އެންމެ ފަހު ބައި

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَى الْمَبْعُوثِ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ، وَبَعْدُ!

 

މިއުޒިކާ ބެހޭގޮތުން ދަންނަބޭކަލުންގެ ރައުޔު

މިއުޒިކަކީ ޙަރާމް އެއްޗެއްތޯ ނުވަތަ ޙަލާލް އެއްޗެއްތޯ ބަލާއިރު ޢިލްމުވެރިންގެ މެދުގައި މިވަނީ ދެރައުޔެކެވެ. އެއީ:

• ލަވައާއި މިއުޒިކު ޙަރާމް ވެގެންވުން

ދީނުގެ ސަލަފުއްޞާލިޙުންނާއި ފަހުގެ ގިނަ ދަންނަބޭކަލުން ބުރަވެ ވަޑައިގަންނަވަނީ ލަވައާއި މިއުޒިކަކީ ޙަރާމް އެއްޗެއް ކަމަށެވެ. އެބޭކަލުން ޝަރީޢަތުގެ ގިނަ މައްސަލަތައް ފިޤުހުގެ އުޞޫލުގެ ދަށުން ނެރުއްވާ ގޮތަށް މިތާގައިވެސް އެކަން ހޯއްދެވުމަށްފަހު ޙުކުމް ބަޔާން ކުރެއްވެވީއެވެ. ދީނުގެ ފަރުޢީ ގިނަ މައްސަލަތައް ނެރުއްވާ ގޮތުގެ މަތިންނެވެ. އެހެންކަމުން އެބޭކަލުންގެ ފަރާތުން މިމައްސަލަވަނީ ދީނުގެ ތަރިކައެއްގެ ގޮތުގައި ހިނގަމުން އައިސްފައެވެ. ޚާއްޞަކޮށް ޙަނަފީ މަދްރަސާއާއި އެބޭކަލުންގެ އިމާމުން އިއްތިފާޤުވެ ވަޑައިގަންނަވާ ގޮތަށެވެ. އެހެންކަމުން ޙަނަފީ މަޛްހަބުގެ ފިޤުހީ އެންމެހައި ފޮތްތަކެއްގައި މިކަން ބަޔާންވެގެންވަނީ ޙަރާމް ކަމެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އެބޭކަލުން ބޮޑަށް ބުރަވެ ވަޑައިގެންފައި ވަނީ މިކަން ކުރެވެމުން އައި ގޮތާއި ތަންތަނާއި އެކަން ކުރާ މީހުންނާއި މާހައުލަށް ބައްލަވާފައެވެ. ވަރަށް ގިނަ ފަހަރަށް ލަވަކިޔައި މިއުޒިކު ކުޅެވެނީ ފާޙީޝު ޢަމަލު ހިންގައި ރާއާއި ޖުވާއަށް ތަރްޙީބު ދެވޭ ތަންތާގައެވެ. އެހެންކަމުން އެއެންމެހައި ބޭކަލުންގެ އިއްތިފާޤުން މިކަން ހުތުރު ކަަމަކަށް ވެފައި މުޖްތަމަޢުގައި ފަސާދަ އުފެދޭ ކަމަކަށްވާތީ ޙަރާމްކަމަށް ފަތުވާދެއްވީއެވެ. ކަންމިހެން އޮތުމާއެކު އިމާމު މާލިކު ވިދާޅުވެފައިވަނީ އެކަން ކުރާ މީހުންނަކީ ތިމަންމެންގެ ތެރޭގައި ތިބޭ ފާސިޤުން ކަމަށެވެ.

ލަވައާއި މިިއުޒިކު ޙަރާމްކަމަށް ދަލީލުކޮށްދޭ ބައެއް ޙަދީޘު މިތާ ހާމަކޮށްލާނަމެވެ. މިއީ ޢައްލާމާ ޝައުކާނީ އެކަލޭގެފާނުންގެ އައްނައިލުގެ 8/113 ގައި ބަޔާންކުރަށްވާފައިވާ ޙަދީޘުތަކެވެ.

(1) މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްްވި އަބޫ ހުރައިރާގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. {اسْتِمَاعُ الْمَلَاهِي مَعْصِيَةٌ وَالْجُلُوسُ عَلَيْهَا فِسْقٌ وَالتَّلَذُّذُ بِهَا كُفْرٌ} (މާނައީ: ލަހުވަ އަޑުއެހުމަކީ ފާފައެކެވެ. އެފަދަ ތަންތާ އީށީނދެ އިނުމަކީ ފާސިޤު ކަމެކެވެ. އެއިން ރާޙަތު ޙާޞިލު ކުރުމަކީ ކުފުރެކެވެ.)

(2) މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްްވި ޢަލީގެފާނުންގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. {بُعِثْتُ بِكَسْرِ الْمَزَامِيرِ} (މާނައީ: ތިމަން ރަސޫލާ ފޮނުއްވެވިގެން ވަނީ މިއުޒިކުގެ އާލަތްތައް ނަތްތާލުމަށެވެ.)

(3) އަދިވެސް މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްްވި ޢަލީގެފާނުންގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. {كَسْبُ الْمُغَنِّي وَالْمُغَنِّيَةِ حَرَامٌ} (މާނައީ: ލަވަކިޔާ ފިރިހެނާއާއި އަންހެނާ ލަވަކިޔައިގެން ހޯދާ ތަކެތި ޙަރާމްވެގެން ވެއެވެ.)

(4) އަދިވެސް މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްްވި ޢަލީގެފާނުންގެ ކިބައިން އިމާމު ޠަބަރާނީ ރިވާކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. {ثَمَنُ الْقَيْنَةِ سُحْتٌ وَغِنَاؤُهَا حَرَامٌ} (މާނައީ: ލަވަކިޔާ މީހުން މޭކަޕްކޮށް ދީގެން ލިބޭއަގަކީ ޙަރާމް އެއްޗެކެވެ. އަދި އެމީހާ ލަވަކިއުމީ ޙަރާމް ކަމެކެވެ)

(5) އަދިވެސް މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްްވި ޢަލީގެފާނުންގެ ކިބައިން އިމާމު އިބްނިއް ސަލާމް ރިވާކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. {نَهَى عَنْ ضَرْبِ الدُّفِّ وَالطَّبْلِ وَصَوْتِ الزَّمَّارَةِ} (މާނައީ: رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ވަނީ ތާރަ ޖެހުމާއި ތަބްލާ ޖެހުމާއި ބަރުގޮނު ޖެހުން މަނާކުރަށްވާފައެވެ.)

އަޅުގަނޑު ދަންނަވާނީ، ބަޔާންވެދިޔަ ޙަދީޘުތައް އަޑުއަހާލުމުން ވެސް އެއީ ކީރިތި ރަސޫލާގެ ބަސްފުޅުތަކެއް ނޫންކަން ދޭހަވެއެވެ. އެންމެފަހުން ގޮސް ދީނުގެ އެންމެހައި ޢިލްމުވެރިން ހުއްދަ ކަމަށް އެއްބަސްވެ ވަޑައިގަންނަވާ ތާރަޖެހުމާއި ތަބްލާ ޖެހުންވެސް މަނާވެވުނީއެވެ. އަދި ކީއްތޯއެވެ؟ ތިމާގެ ކާރުގެ ބަރުގޮނަށް ފިއްތާލުންވެސް ޙަރާމްކަމަކަށް ވަނީއެވެ. މިޙަދީޘުތަކަކީ ކަނޑައެޅިގެން ހުރި މައުޟޫޢު ޙަދީޘުތަކެވެ. ޢައްލާމާ ޝައުކާނީ ވިދާޅުވަނީ މިއީ ޢިލްމުވެރިންގެ އަރިހުގައި ޟަޢީފު ޙަދީޘުތައް ކަމަށެވެ. (މިބާބުގައި އައިސްފައިހުރި މިފަދަ ހުރިހާ ޙަދީޘުތަކާމެދު އިތުރު ތަފްޞީލު ޑޮކްޓަރު ޢަބްދުލް ޙަކީމު އައްރަމްލީގެ ފޮތް ތަޣްޔީރުލް ފަތުވާ ފިލްފިޤްހިލް އިސްލާމީ އިން ފެނިވަޑައި ގަންނަވާނެއެވެ.)

(6) އަދިވެސް ބައެއް ޢިލްމުވެރިން ބަޔާންކުރަށްވާފައިވާ ޙަދީޘެއް މިތާ ހާމަކޮށްލާނަމެވެ. رَسُولُ اللَّهِ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ގެ އަރިހުން އިމާމު އިބްނި މާޖާ ރިވާކުރަށްފައިވާ ފަދައިންނެވެ. އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. {لَيَشْرَبَنَّ نَاسٌ مِنْ أُمَّتِي الْخَمْرَ يُسَمُّونَهَا بِغَيْرِ اسْمِهَا يُعْزَفُ عَلَى رُءُوسِهِمْ بِالْمَعَازِفِ وَالْمُغَنِّيَاتِ يَخْسِفُ اللَّهُ بِهِمْ الْأَرْضَ وَيَجْعَلُ مِنْهُمْ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ} މާނައީ: ތިމަން ކަލޭގެފާނުންގެ އުއްމަތުގެ ބަޔަކު ރާއަށް އޭގެ ނަންނޫން އެހެން ނަމެއް ދީގެން ރާބޮއިމުންދާނެއެވެ. އޭރު ތިމާމެންގެ ބޯމައްޗަށް މިއުޒިކުގެ އާލަތްތަށް އަރުވައިގެން ލަވަކިޔާ އަންހެނުން ލައްވައި ލަވަ ކިއުއްވަމުން ދާނެއެވެ. މިޙާލަތުގައި ތިއްބާ މާތް ﷲ މިބައިމީހުން ބިމަށް ގަންބަވާނެއެވެ. އަދި އޭގެ ތެރެއިން ބައެއްމީހުން ރާމާމަކުނާއި އޫރުގެ ގޮތުގައި ލައްވާނެއެވެ.

ލަވަ ޙަރާމްކަމަށް ވިދާޅުވާ ބޭކަލުން ވިދާޅުވެފައިވަނީ މިޙަދީޘުން ވަަރަށް ސާފުކޮށް ރާބޮއިގެން މަސްތުގެ ޙާލަތުގައި އުޅުމާއި ލަވައާއި މިއުޒިކު ކުޅުން ހަމަހަމަކަން އެނގޭ ކަމަށެވެ. އޭގެ ޖަވާބު ދެއްވަމުން ލަވަ ހުއްދަ ކުރަށްވާ ބޭކަލުން ވިދާޅުވަނީ ފުރަތަމަަ މިޙަދީޘަކީ ޟަޢީފު ޙަދީޘެއް ކަމަށެވެ. ދެވަނަ ކަމެއްގެ ގޮތުގައި އެބޭކަލުން ވިދާޅުވަނީ، މިތާގައި ކީރިތި ރަސޫލާ އަންގަވަނީ އެބައިމީހުންނަށް ކޯފާ އައިއިރު އެބައިމީހުންގެ ޢަމަލުތައް ހުރިގޮތުގެ ސިފަބަޔާން ކުރެއްވީކަމަށާއި އަޞްލުޢަމަލަކީ ރާބުއިމަށް ދެވިހިފައިގެން ފާޙިޝު ޢަމަލުތައް ކުރަމުން ދިއުން ކަމުގައެވެ. އެވަގުތު ލަވަކިއުމާއި މިދެކަން އެއްވަރު ނުވާނެ ކަމަށެވެ. އޭގެ މިސާލަކަށް މިބޭކަލުން ގެންނަވާފައި ވަނީ ޤިޔާމަތް ދުވަހު ނަރައަށް ގެންދަވާ މީހާގެ ސިފަބަޔާން ކުރަށްވަމުން އަލްޙާއްޤާ ސޫރަތުގައި މާތް ﷲ ވަޙީކުރަށްވާފައިވާ މިބަޙީ ބަސްފުޅެވެ. ﴿إِنَّهُ كَانَ لَا يُؤْمِنُ بِاللَّـهِ الْعَظِيمِ ﴿٣٣﴾ وَلَا يَحُضُّ عَلَىٰ طَعَامِ الْمِسْكِينِ ﴿٣٤﴾ މާނައީ: ހަމަކަށަވަރުން އޭނާ މަތިވެރި ﷲ އަށް އީމާންވާ ކަމުގައި ނުވެއެވެ. އަދި އޭނާ ފަޤީރުންނަށް ކާންދޭ މީހަކު ކަމުގައި ނުވެއެވެ. މިއެވެ. ޝައްކެއްނެތި ﷲ އަށް އީމާން ނުވުމާއި ފަޤީރުންނަށް ކާން ނުދިނުމާއި މިއީ އެއްކަހަލަ އެއްވަރުގެ ދެކަމެއް ނޫނެވެ. އެހެނަސް އޭނާ މަރުވެ ދިޔައިރު އޭނާގެ ކިބައިގައި ހުރި ދެސިފައެއް މާތް ﷲ މިތާ ބަޔާން ކުރެއްވީއެވެ.

• ލަވައާއި މިއުޒިކަކީ ހުއްދަ އެއްޗެކެވެ.

ދީނުގެ އިތުބާރު ހިފޭ ވަރަށް ގިނަ ދަންނަބޭކަލުން ލަވައާއި މިއުޒިކު ޙަރާމް ވެގެން ނުވާ ކަމަށް ދެކެވަޑައިގަންނަވައެވެ. އެބޭކަލުންގެ ލިސްޓެއް ކުރިން އަޅުުގަނޑު ވާނީ ބަޔާންކޮށްފައެވެ.

ޙަދީޘުތަކަށް ބަލާއިރުވެސް ކުރީން އަޅުގަނޑު ބަޔާން ކުރި ފަދައިން ލަވައާއި މިއުޒިކު ޙަރާމްވެގެންވާ ކަަމަށް ހެކިލިބޭނެ އެއްވެސް ޞައްޙަ ޙަދީޘެއް ނެތެވެ. ގިނައީ މައުޟޫޢު ޙަދީޘުތަކެވެ. ދެން ލަވަޙަރާމް ކަމަށް ވިދާޅުވާ ބޭކަލުން ނަންގަވާ ޙަދީޘަކީ ކުރީގައި އަޅުގަނޑު ބަޔާންކޮށްފައިވާ އިމާމު ބުޚާރީ ނޯޓް ބަސްފުޅަކަށް ގެންނެވި ޙަދީޘެކެވެ. އޭގެ ތަފްޞީލު ކުރިން އަޅުގަނޑު ބަޔާންކޮށްފީމެވެ. އަދި އެޙަދީޘުގެ ސަަނަދާއި މަތަނުގައި ވެސް މައްސަލަތައް ހުރުމާއެކު އިމާމު އިބްނުލް ޖައުޒީއާއި ޣަޒާލީއާއި އެނޫންވެސް ލަވައާއި މިއުޒިކު ހުއްދަ ކަމަށް ވިދާޅުވާ ބޭކަލުން އެޙަދީޘުގައި ޙަަރާމްކަމަކަށް ދަލީލު ނެގޭ ފެންވަރު ނެތްކަމަށް ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ.

ޢައްލާމާ ޝައުކާނީ އިމާމު އިބްނި ޙަޒްމުގެ ބަސްފުޅު މިފަަދައިން ނަގުލު ކުރަށްވާފައި ވެެއެވެ. {إنَّهُ لَا يَصِحّ فِي الْبَابِ حَدِيثٌ أَبَدًا وَكُلُّ مَا فِيهِ فَمَوْضُوعٌ} (ހަމަ ޔަޤީނުންވެސް  މިމައްސަލައާމެދު އެއްވެސް ޞައްޙަ ޙަދީޘެއް ހިލާ ނެތެވެ. އަދި ބަޔާންކުރެވޭ ހުރިހާ ތަކެއްޗަކީ މުއުޟޫޢު އެއްޗެއްސެވެ.) އިމާމު އަލްފާކިހާނީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {لَمْ أَعْلَمْ فِي كِتَابِ اللَّهِ وَلَا فِي السُّنَّةِ حَدِيثًا صَحِيحًا صَرِيحًا فِي تَحْرِيمِ الْمَلَاهِي، وَإِنَّمَا هِيَ ظَوَاهِرُ وَعُمُومَاتٌ يَتَأَنَّسُ بِهَا لَا أَدِلَّةٌ قَطْعِيَّةٌ} މާނައީ: ކީރިތި ޤުރުއާނުގައި ލަހުވައިގެ ކުޅިވަރާއި ލަވަ ޙަރާމްވާނެ ކަމުގެ އެއްވެސް ބަސްފުޅެއް އަހަންނަކަށް އެނގޭކަށް ނެތެވެ. އަދި ކީރިތި ރަސޫލާގެ ޙަދީޘުގައި ވެސް އެކަމަށް ދަލީލުކޮށްދޭ ޞަރީޙަ ޞައްޙަ އެއްވެސް ޙަދީޘެއް ނެތެވެ. އަދި އެއިންވެސް ފެންނާންހުރީ ހަމައެކަނި ހިތް ހަމަޖައްސާ ލެވިދާނެކަހަލަ ޢާއްމު ބަސްތަކެކެވެ. އެއީ ކަމެއް ޙަރާމްކުރުމަށް އިސްތިދްލާލުކުރެވޭނެ ޔަޤީނީ ދަލީލުތަކެއް ނޫނެވެ. (ޝައުކާނީ: އައްނައިލް: 8/117)

އިމާމު ފާކިހާނީގެ ވާހަކަފުޅު ބަޔާންކުރެއްވުމަށްފަހު އައްލާމާ ޝައުކާނީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ލަވައާއި މުއުޒިކު ހުއްދަކުރަށްވާ ބޭކަލުން ވަނީ ކުރީގައި ބަޔާންވެދިޔަ ބުޚާރީގެ ނޯޓު ރިވާޔަތް ޟަޢީފު ކުރަށްވާފައެެވެ. އެއީ ޒާހިރީ މަޛްހަބާއި މާލިކީ މަޛްހަބާއި ޙަންބަލީ މަޛްހަބާއި ޝާފިޢީ މަޛްހަބުގެ ޢިލްމުވެރިންގެ ތެރެއިން ޖަމާޢަތެއްގެ ބޭކަލުންނެވެ. އިމާމު އިބްނި ޙަޒްމުގެ ބަސްފުޅަށް ތާއީދު ކުރަށްވަމުން އިމާމު އަބޫބަކުރު އިބްނިލް ޢަރަބީވެސް ލިއުއްވާފައި ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވެފައިވަނީ މިމައްސަލާގައި ޙަރާމްކަން ސާބިތުވެވޭނެ ޞައްޙަ އެއްވެސް އެއްޗެއް ނެތެވެ. ހަމަ މިމޭރުމުން އިމާމު ޣަޒާލީއާއި އިމާމު އިބްނިއް ނަޙްވީއާއި އިމާމު އިބްނި ޠާހިރުވެސް ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ދެން އިބްނި ޠާހިރު ވިދާޅުވަނީ ކީރިތި ރަސޫލާގެ އަރިހުން މިމައްސަލަ ސާބިތުކޮށްދޭނެ އެއްމެ އަކުރެއްވެސް ނެެތް ކަމަށެވެ.

އިމާމު ނަވަވީ ރައުޟަތުއް ޠާލިބީންގެ 11/227 ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {غِنَاءُ الْإِنْسَانِ قَدْ يَقَعُ بِمُجَرَّدِ صَوْتِهِ، وَقَدْ يَقَعُ بِآلَةٍ، أَمَّا الْقَسَمُ الْأَوَّلُ فَمَكْرُوهٌ وَسَمَاعُهُ مَكْرُوهٌ، وَلَيْسَا مُحَرَّمَيْنِ} މާނައީ: އިންސާނާ ލަވަކިޔާނީ ދެގޮތަކަށެވެ. އެއްގޮތަކީ ހަމައެކަނި އަޑުން ކިއުމެވެ. އަނެއް ގޮތަކީ މިއުޒިކާއެކު ކިއުމެވެ. ފުރަތަމަ ބަޔަަށް ބަލާއިރު ލަވައަޑު އެހުމާއި ލަވަކިއުން ދެގޮތްމެ މަކްރޫހައެވެ. އެއީ ޙަރާމް ކަމެއް ނޫނެވެ. ދެން އެފޮތުގެ 11/228 ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {الْقِسْمُ الثَّانِي: أَنْ يُغَنِّيَ بِبَعْضِ آلَاتِ الْغِنَاءِ مِمَّا هُوَ مِنْ شِعَارِ شَارِبِي الْخَمْرِ وَهُوَ مُطْرِبٌ كَالطُّنْبُورِ وَالْعُودِ وَالصَّنْجِ وَسَائِرِ الْمَعَازِفِ وَالْأَوْتَارِ يَحْرُمُ اسْتِعْمَالُهُ وَاسْتِمَاعُهُ. وَفِي الْيَرَاعِ وَجْهَانِ صَحَّحَ الْبَغَوِيُّ التَّحْرِيمَ وَالْغَزَالِيُّ الْجَوَازَ وَهُوَ الْأَقْرَبُ، وَلَيْسَ الْمُرَادُ مِنَ الْيَرَاعِ كُلُّ قَصَبٍ بَلِ الْمِزْمَارُ الْعِرَاقِيُّ وَمَا يُضْرَبُ بِهِ الْأَوْتَارُ حَرَامٌ} މާނައީ: ދެވަނަބަޔަކީ މިއުޒިކުގެ ބައެއް އާލާތްތަކާއެކު ލަވަކިއުމެވެ. ރާބޯމީހުން ބާރުގައި ބޭނުންކުރާ ޝިޢާރުތަކާއެކު ރާގަށް ނަށަމުން، ޑްރަމާއި އޫދާއި ލިއުޓާއި ސިމްބަލްއާއި ގިޓާއާއި ފުމޭއޮނުގެ ބާއްވަތްތައް ބޭނުންކޮށް މިއުޒިކު ކުޅެމުންދާނެއެވެ. މިތަކެތި ބޭނުންކުރުމާއި އަޑު އެހުމަކީ ޙަރާމް ކަމެކެވެ. ޓްރަމްޕެޓާ ބެހޭ ގޮތުން ދެބަސްފުޅެއް އާދެއެވެ. އިމާމު ބަޣަވީ ބުރަވެވަޑައިގަންނަވަނީ ޙަރާމްވާނެ ކަމަށެވެ. އިމާމު ޣަޒާލީގެ އަރިހުގައި ހުއްދަވެގެން ވެއެވެ. ބޮޑަށް ގާތީ މިބަސްފުޅެވެ. މިތާގައި ޓްރަމްޕެޓްގެ މުރާދަކީ ފުމޭ އޮނުގެ ކޮންމެ ވައްތަރެއް ނޫނެވެ. އަދި ކިއެއްހެއްޔެވެ؟ އެއީ ޢިރާޤުގައި ބޭނުންކުރާ ފާޑުގެ ވައިލިންއެވެ. އަދި ދަންނާށެވެ! ގިޓާގެ އެންމެހައި ބާވަތްތައް ޙަރާމްވެގެން ވެއެވެ.

އެއަށްފަހުން އިމާމު ނަވަވީ ރައުޟާގެ 11/228 ވަނަ ޞަފްޙާގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. {أَمَّا الدُّفُّ فَضَرْبُهُ مُبَاحٌ فِي الْعُرْسِ وَالْخِتَانِ وَأَمَّا فِي غَيْرِهِمَا فَأَطْلَقَ صَاحِبُ الْمُهَذَّبِ وَالْبَغَوِيُّ وَغَيْرُهُمَا تَحْرِيمَهُ وَقَالَ الْإِمَامُ وَالْغَزَالِيُّ حَلَالٌ وَحَيْثُ أَبَحْنَاهُ هُوَ فِيمَا إِذَا لَمْ يَكُنْ فِيهِ جُلَاجِلُ فَإِنْ كَانَ فَالْأَصَحُّ حِلُّهُ أَيْضًا. وَلَا يَحْرُمُ ضَرْبُ الطُّبُولِ إِلَّا الْكُوبَةَ وَهُوَ طَبْلٌ طَوِيلٌ مُتَّسِعُ الطَّرَفَيْنِ ضَيِّقُ الْوَسَطِ وَهُوَ الَّذِي يَعْتَادُ ضَرْبَهُ الْمُخَنَّثُونَ وَالضَّرْبُ بِالصَّفَّاقَتَيْنِ حَرَامٌ لِأَنَّهُ مِنْ عَادَةِ الْمُخَنَّثِينَ} މާނައީ: ދެންފަހެ ތާރަ ޖެހުމާބެހޭގޮތުން ދަންނާށެވެ. ކާވެނިޕާޓީއާއި ޚިތާނުޕާޓީގައި ތާރަ ޖެހުމަކީ ހުއްދަ ކަމެކެވެ. އެނޫންތަންތާގައި އިމާމު ޝީރާޛީއާއި ބަޣަވީ ވިދާޅުވަނީ ހުއްދަ ނޫންކަމަށެވެ. އިމާމު ޣަޒާލީ ވިދާޅުވަނީ ހުއްދަކަމަށެވެ. (ނަވަވީ ވިދާޅުވަނީ) އަހުރެން ދެކޭގޮތުގައި ތާރަ ހުއްދަވާނީ އޭގައި ގިގުނި ލާފައި ނުވާނަމައެެވެ. އެކަމަކު މަޛްހަބުގައި އެންމެ ޞައްޙަގޮތަކީ ގިގުނި ލާފައި ހުއްޓަސް ހުއްދަވާނޭ ކަމަށެވެ. އަދި ދަންނާށެވެ! ތަބްލާ ޖެހުމަކީ ޙަރާމް ކަމެއް ނޫނެވެ. މެދަށް ހިމަކޮށް ހުންނަ ތަބުލާ ފިޔަވައެވެ. މިއީ އާދަކޮށް ޚުންޘާއިން ކުޅެއުޅޭ އެއްޗެކެވެ. ހަމައެހެންމެ ސިމްބަލް ޖެހުމަކީ ޙަރާމް ކަމެކެވެ. މިހެނީ އެއީވެސް އާދަކޮށް ޚުންސާއިން ކުޅެއުޅޭ އެއްޗެކެވެ.

4 – ނެށުން

ލަވައިގެ ވާހަކަ ނިންމާލައްވަމުން އިމާމު ނަވަވީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ރައުޟަތުއް ޠާލިބީންގެ 11/229 ގައެވެ. {وَالرَّقْصُ لَيْسَ بِحَرَامٍ، قَالَ الْحَلِيمِيُّ لَكِنَّ الرَّقْصَ الَّذِي فِيهِ تَثَنٍّ وَتَكَسُّرٌ يُشْبِهُ أَفْعَالَ الْمُخَنَّثِينَ حَرَامٌ عَلَى الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ} މާނައީ: ނެށުމަކީ ޙަރާމްކަމެއް ނޫނެވެ. އިމާމު ޙަލީމީ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް އެޑާންސްގައި ޚުންސާއިން ނަށާހެން އޮޅެމުން ފުނޑުފުނޑުވަމުން ދާނަމަ ފިރިހެނުންނަށް ވެސް އަންހެނުންނަށް ވެސް އެކަން ޙަރާމް ވާނެެއެވެ.

ނެށުމުގެ ޙުކުމާ ބެހޭގޮތުން އިހުގެ ފޮތްތަކަކުން އަޅުގަނޑަށް ހޯދައިބަލައި މާގިނަ ވާހަކައެއް ފެންނާށް ނެތެވެ. އިމާމު އިބްނި ޙަޖަރު ބުޚާރީއާއި މުސްލިމުގައި އޮތް ޢާއިޝަތުގެފާނުންގެ ރިވާޔަތަށް އިޝާރަތް ކުރަށްވަމުން އެކަލޭގެފާނުންގެފޮތް އަލްތަލްޚީޞުލްޙަބީރުގެ 6/638 ގައި ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ބައެއް ޞޫފީން މިޙަދީޘުގެ އަލީގައި ނެށުމާއި މިއުޒިކުގެ އާލާތްތަކުގެ އަޑު އެހުމަކީ ހުއްދަކަމެއް ކަމުގައި ދަލީލު ނަގައެވެ. ދީނުގެ ޖުމްހޫރު ދަންނަބޭކަލުން ވަނީ ޞޫފީންގެ މިރައުޔަށް ވަރަށް ބޮޑަށް ފާޑު ވިދާޅުވެފައެވެ.

ކުވައިތުގެ ވުޒާރަތުލް އައުޤާފުން ނެރެފައިވާ އިސްމީ ފިޤުހު އިންސައިކްލޮޕީޑިޔާގެ 23 ވަނަ ބައިގެ 9 ވަނަ ޞަފްޙާގައި ހެކިވެރިކަން ޤަބޫލުކުރާނެ ގޮތާމެދު ލިޔެފައި ވެއެވެ. އޭގައިވަނީ ޞައްޙަ ދެ ޙަދީޘެއް ބަޔާން ކުރުމަށްފަހު ޢިލްމުވެރިންގެ ރައު ބަޔާން ކޮށްފައެވެ.

އޭގެ ތެރޭން ފުރަަތަމަ ޙަދީޘަކީ އަނަސްގެފާނުންގެ ކިބައިން އިމާމު އަހްމަދު ރިވާކުރަށްވާފައިވާ ޙަދީޘެވެ. {عَنْ أَنَسٍ قَالَ كَانَتْ الْحَبَشَةُ يَزْفِنُونَ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَيَرْقُصُونَ وَيَقُولُونَ مُحَمَّدٌ عَبْدٌ صَالِحٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَا يَقُولُونَ قَالُوا يَقُولُونَ مُحَمَّدٌ عَبْدٌ صَالِحٌ} މާނައީ: ހަބުށުކަރައިން އައި ބަޔަކު رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ ކުރިިފުޅުމަތީ ލަވަކިޔައި ނަށައި ކުޅިވަރު ކުޅެ ހެއްޖެވެ. އަދި ލަވައިގައި އެއްކަޑިއަކަށް ކިޔެތެވެ. މުޙައްމަދަކީ ހެޔޮލަފާ، ﷲގެ ޞާލިޙު އަޅެކެވެ. އެހިނދު ކީރިތި ރަސޫލާ އެމީހުން ކިޔާ އެއްޗަކާ ބެހޭގޮތުން އެއްސެވުމުން އެބައިމީހުން ދެންނެވިއެވެ. އެބައިމީހުން އެކިޔަނީ މުޙައްމަދަކީ ހެޔޮލަފާ، ﷲގެ ޞާލިޙު އަޅެކެވެ. މިއީ ޞައްޙަ ޙަދީޘެއް ކަމުގައި ވަނަވަރު ބައްލަވާ ބޭކަލުން ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ.

ދެވަނަ ޙަދީޘަކީ ބުޚާރީއާއި މުސްލިމުގެ އިތުރުން އެތަކެއް ބޭކަލުންނެއް ނެރުއްވައި، ޢާއިޝަތުގެފާނުންގެ އަރިހުން ރިވާވެގެންވާ މަޝްހޫރު ޙަދީޘެކެވެ. {أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَقَفَ لِعَائِشَةَ يَسْتُرُهَا حَتَّى تَنْظُرَ إلَى الْحَبَشَةِ وَهُمْ يَلْعَبُونَ وَيَزْفِنُونَ} މާނައީ: ސޫދާނު ބަޔަކު އައިސް މަސްޖިދުއް ނަބަވީގެ ކުރިމަތީގައި ލަވަކިޔައި ނަށައި ކުޅިވަރު ކުޅެނިކޮށް رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ގަނޑުވަރުގެ ދޮރުކޮޅުމަތީ ކޮއްޅަށް ހުންނަވައިގެން ޢާއިޝަތުގެފާނަށް އެކުޅިވަރު ދެއްކެވުމަށް، އެކަމަނާ ފަރުދާ ކުރަށްވައިގެން ކީރިތި ރަސޫލާ ކޮޅަށް ހުންނަވަތެވެ. މިއެވެ.

އަދިވެސް އިންސައިކްލޮޕީޑިޔާގެ 23/10 ގައި ބުނެފައިވެއެވެ. ނެށުމަކީ ޝާފިޢީ މަޛްހަބުގައި ނަށާމީހާގެ ޙާލަތަށް ބިނާވެފައިވާ ކަމެކެވެ. އޭނާ ނަށާ ޙާލަތަކީ އެއްފަހަރު ނަށައިގެންވެސް އޭނާގެ އަބުރުވެރިކަން ގެއްލިދާފަދަ ޙާލަތަކަށް ވާނަމަ އޭނާގެ ހެކިވެރިކަމަށް ބުރުއަރާނެއެވެ. މިތާގައި އަޞްލު ބަަލަންޖެހެނީ މާގިނައިން ނަށައި ހައްދުފަހަނަޅައި ނުދިއުމަށެވެ. އަދި ރަށާއި ޤައުމުގެ އާދަކާދައަށްއަންނަ ބަދަލަށް ބަލާފައިވެސް ހުކުމަށް ބަދަލުު އަންނާނެއެވެ. އަދި މީހާގެ ޙައިސިއްޔަތުން ވެސް އެކަކާމެދު އެކަން ހުތުރުވެފައި އަނެކަކާމެދު ހުތުރު ނުވެ އޮވެދާނެއެވެ.

ޙަނަފީ މަޛްހަބަށް ބަލާއިރު އެމަޛްހަބުގައި އިތުބާރު ކުރަނީ ތިމާގެ އާދައަކަށް ހެދުމާއި މާގިނައިން އެކަން ކޮށްއުޅުުމެވެ. އެހެންކަމުން އެމަޛްހަބުގެ ފޮތެއް ކަމުގައިވާ އަލްބިނާޔާގައި އިމާމު އަލްޢައިނީ ބަޔާންކުރަށްވާފައި ވަނީ ނަށާމީހާގެ ހެކިބަސް ޤަބޫލު ނުކުރެވޭނެ ކަމަށެވެ.

ޙަންބަލީ މަޛްހަބުގެ ފިޤުހުފޮތެއް ކަމުގައިވާ ކައްޝާފުލް ޤިނާޢުގެ 4/47 ގައި އިމާމު މަންޞޫރު ބަހޫތީ ލިއުއްވާފައި ވެއެވެ. {وَيُكْرَهُ الرَّقْصُ وَمَجَالِسُ الشِّعْرِ وَكُلُّ مَا يُسَمَّى لَعِبًا} މާނައީ: ނެށުމާއި ޝިޢުރުޝާޢިރީގެ މަޖްލިސްތަކުގައި ބައިވެރިވުމާއި ލަހުވައިގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ކޮންމެ ކުޅިވަރެއް  މަކްރޫހަ ވެގެން ވެއެވެ.

މާލިކީ މަޛްހަބުގެ ފޮތެއް ކަމުގައިވާ ޙާޝިޔަތުއް ޞާވީގައި ޢައްލާމާ ޚަލޫތީ ލިއުއްވާފައި ވެއެވެ. {وَمِنْ الْحَرَامِ الرَّقْصُ وَالْمَشْيُ عَلَى حَبْلٍ أَوْ أَعْوَادٍ أَوْ نَحْوِ ذَلِكَ مِنْ اللَّعِبِ الَّذِي يَقَعُ فِي الْأَفْرَاحِ} މާނައީ: ނެށުމާއި ގިޓާފަދަ ތަކެތި ކޮށްޓުމަކީ ލަހުވައިގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ޙަރާމް ކަންކަމެވެ.

• ލަވަކިޔައި މިއުޒިކު ކުޅުމާއި ނެށުމާ ބެހޭގޮތުން އައިސްފައިވާ ބައެއް ޙަދީޘުތައް

ތިރީގައި މިވަނީ ލަވަކިއުމާއި މިއުޒިކުގެ ބައެއް އާލާތްތައް ކުޅުމާއި ނެށުމާމެދު އައިސްފައިވާ ބައެއް ޞައްޙަ ޙަދީޘްތަކެވެ.

3-1 އިމާމު ބުޚާރީއާއި މުސްލިމާއި އެނޫން ބޭކަލުން ރިވާކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. {عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَعِنْدِي جَارِيَتَانِ تُغَنِّيَانِ بِغِنَاءِ بُعَاثٍ فَاضْطَجَعَ عَلَى الْفِرَاشِ وَحَوَّلَ وَجْهَهُ فَدَخَلَ أَبُو بَكْرٍ فَانْتَهَرَنِي وَقَالَ مِزْمَارُ الشَّيْطَانِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَأَقْبَلَ عَلَيْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ دَعْهُمَا فَلَمَّا غَفَلَ غَمَزْتُهُمَا فَخَرَجَتَا وَكَانَ يَوْمَ عِيدٍ يَلْعَبُ السُّودَانُ بِالدَّرَقِ وَالْحِرَابِ فَإِمَّا سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَإِمَّا قَالَ تَشْتَهِينَ تَنْظُرِينَ فَقُلْتُ نَعَمْ فَأَقَامَنِي وَرَاءَهُ خَدِّي عَلَى خَدِّهِ وَهُوَ يَقُولُ دُونَكُمْ يَا بَنِي أَرْفِدَةَ حَتَّى إِذَا مَلِلْتُ قَالَ حَسْبُكِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَاذْهَبِي}

މާނައީ: މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި އުއްމުލް މުއުމިނީނަ ސިއްތުނާ ޢާއިޝާގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަމަނާ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. އެއްދުވަހަކު رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ތިމަން ކަމަނާގެ ގަނޑުވަރަށް ވަޑައިގެންނެވިއިރު، ތިމަންކަމަނާގެއަރިހުގައި ދެ އަންހެންކުދިން ލަވަކިޔަން ތިއްބެވެ. އެކުދިން ކިޔަމުން ދިޔައީ ކުރީގައި މަދީނާގައި ހިނގާފައިހުރި ބައެއްހަނގުރާމަތަކާ ބެހޭގޮތުންނެވެ. އެހިނދު ކީރިތި ރަސޫލާ ވަޑައިގެން އެނދު ދާންކޮޅުމަތީ އޮށޯވެ ވަޑައިގަންނަވައިފިއެވެ. އަދި އޮންނެވީ މޫނުފުޅުމަތީ ސާލުކޮޅު އަޅުއްވައިގެންނެވެ. ކުއްލިއަކަށް ގަނޑުވަރަށް ވަޑައިގަތީ (ބައްޕާފުޅު) އަބޫ ބަކުރުގެފާނެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު އެކަމާ ރުހިވަޑައިނުގެން ތިމަން ކަމަނާއާ ދިމާއަށް އަޑުފުޅުލެއްވެވިއެވެ. ވަގުތުން رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ތިމަންމެނާ ދިމާއަށް އެނބުރިވަޑައިގެން ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. އެކުދިންނަށް ކުޅިވަރުކުޅުނަ ދެއްވާށެވެ. ދެން އެއަށްފަހު ތިމަންމެން ލަވަކިޔަން ތިއްބާ رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް އަށް އަވަހާރަފުޅު ލެއްޕެވިއްޖެހެން ހީވުމުން، ތިމަން އެކުދިންނަށް ދިއުމަށް އިޝާރަތް ކުރެއްވުމުން އެކުދިން ނިކުމެގެން ގޮސްފިއެވެ. އަދިވެސް އެހެން ދުވަހެކެވެ. ޢީދުގެ ދުވަސްވަރެކެވެ. އެއްދުވަހަކު ސޫދާނުގެ ބަޔަކު އައިސް އެބައިމީހުންގެ ލޮންސިއާއި ދަހަނާއާ އެކު ހަނގުރާމައިގެ ހުނަރުތައް ދައްކުވައިދޭ ކުޅިވަރުތަކެއް ކުޅެން ފަށައިފިއެވެ. ކުޅިވަރު ބެލުމުގެ ގޮތުން، ތިމަން ކަމަނާ އެކަލޭގެފާނަށް ދެންނެވީ ކަމެއް، ނުވަތަ ތިމަން ކަމަނާގެ ގާތު ކުޅިވަރު ބަލާލަން ބޭނުންތޯ، އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވީކަމެއް، ސީދާ ތިމަން ކަމަނާގެ ހަނދުމަފުޅުގައި ފުރިހަމައަކަށް ނެތެވެ. އެހިނދު އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ތިމަން ކަމަނާގެ ގާތުން ބަލާލަން ބޭނުންތޯ އެއްސެވުމުން، ތިމަން ކަމަނާ އާދޭހޭ ދެންނެވީމެވެ. އެހިނދު އެކަލޭގެފާނު ވަޑައިގެން ދޮރުކޮޅުމަތީ ކޮއްޅަށް ހުއްޓިވަޑައިގަތެވެ. އަދި ތިމަން ކަމަނާ އެކަލޭގެފާނުންގެ ފަހަތްޕުޅުގައި ބެހެއްޓެވިއެވެ. ތިމަން ކަމަނާ ކުޅިވަރު ބައްލަަވަން ހުންނެވީ އެކަލޭގެފާނުންގެ ކޮނޑުފުޅު މަތީން ތިމަންކަމަނާގެ މޫނުފުޅު ބޭރުކޮށް ލައްވައިގެންނެވެ. އޭރު އެކަލޭގެފާނުންގެ ކޯތާފަތްޕުޅާއި ތިމަން ކަމަނާގެ ކޯތާފަތާ ހުރީ ޖެހި ބާރުވެފައެވެ. އެކަލޭގެފާނު އެމީހުންގެ ގާތުގައި އިތުރަށް ކުޅިވަރު ކުރިއަށް ގެންދެވުމަށް އެންގެވިއެވެ. ދެން ތިމަން ކަމަނާ ފޫހިވެ ވަޑައިގަތުމުން އިތުރު އެކަލޭގެފާނު އެއްސެވިއެވެ. ފުދޭވަރު ވެއްޖެހެއްޔެވެ؟ ތިމަން ކަމަނާ އާދޭހޭ، ދެންނެވުމުން ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. އެހެންވިއްޔާ އެތެރެއަށް ވަންނާށެވެ.

3-2 އިމާމު ބުޚާރީއާއި މުސްލިމާއި އެނޫން ބޭކަލުން ރިވާކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. {عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ جَاءَ حَبَشٌ يَزْفِنُونَ فِي يَوْمِ عِيدٍ فِي الْمَسْجِدِ فَدَعَانِي النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَوَضَعْتُ رَأْسِي عَلَى مَنْكِبِهِ فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَى لَعِبِهِمْ حَتَّى كُنْتُ أَنَا الَّتِي أَنْصَرِفُ عَنِ النَّظَرِ إِلَيْهِمْ}

މާނައީ: މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި އުއްމުލް މުއުމިނީނަ ސިއްތުނާ ޢާއިޝާގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަމަނާ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ޢީދު ދުވަހެއްގައި ހަބުޝުކަރައިން އައި ބަޔަކު رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ މިސްކިތްކޮޅުގެ ކުރިމަތީގައި ނަށައި ލަވަކިޔައި ހެދިއެވެ. އެހިނދު رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ތިމަން ކަމަނާއަށް ގޮވާލެއްވިއެވެ. ތިމަން ކަމަނާ އެކަލޭގެފާނުންގެ އަރިހަށް ވަޑައިގެން އެކަލޭގެފާނުންގެ ކޮނޑުފުޅުމަތީ ދަތްދޮޅިފުޅު އަޅުއްވައިގެން، އެމީހުންގެ ކުޅިވަރު ބައްލަވަން ހުންނެވީމެވެ. އެންމެފަހުން ވަރުބަލިފުޅު ވުމުން، ޚުދް ތިމަންކަމަނާ އެތަނަށް ބެއްލެވުމުން އެއްކިބާވެ ވަޑައިގަތީމެވެ.

3-3 އިމާމު ބުޚާރީއާއި މުސްލިމާއި އެނޫން ބޭކަލުން ރިވާކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. {عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ بَيْنَمَا الْحَبَشَةُ يَلْعَبُونَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بِحِرَابِهِمْ إِذْ دَخَلَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَأَهْوَى إِلَى الْحَصْبَاءِ يَحْصِبُهُمْ بِهَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ دَعْهُمْ يَا عُمَرُ}

މާނައީ: މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި އަބޫ ހުރައިރާގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. އެއްފަހަރަކު ސޫދާނު ބަޔަކު އައިސް رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ ކުރިފުޅުމަތީ އެމީހުންގެ ހަނގުރާމަމަތީ ކުޅިވަރުތަކެއް ހުށަހަޅަމުން ގެންދިޔައެވެ. އޭރު އެތަނަށް ވަޑައިގަންނަވަނީ މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި ޢުމަރު އިބްނުލް ޚައްޠާބެވެ. އެކަލޭގެފާނު އެކަމާ ރުހިވަޑައި ނުގެން، އެތާހުރި ހިލަވެލި ފުންޏަކުން ހިލަ މުށްވަރެއް ނަންގަވާފައި އެމީހުންނާ ދިމާއަށް އުއްކަވާލެއްވިއެވެ. މިތަން ދެކެވަޑައިގެންފައި، رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. އޭ ޢުމަރުގެފާނެވެ! އެމީހުންނާ އަޅާ ނުލައްވައި ދޫކޮށްލައްވާށެވެ!

3-4 އިމާމު ބުޚާރީއާއި އިބްނި މާޖާ ރިވާކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. {عَنْ الرُّبَيِّعِ بِنْتِ مُعَوِّذِ بْنِ عَفْرَاءَ قَالَتْ جَاءَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَدَخَلَ حِينَ بُنِيَ عَلَيَّ فَجَلَسَ عَلَى فِرَاشِي كَمَجْلِسِكَ مِنِّي فَجَعَلَتْ جُوَيْرِيَاتٌ لَنَا يَضْرِبْنَ بِالدُّفِّ وَيَنْدُبْنَ مَنْ قُتِلَ مِنْ آبَائِي يَوْمَ بَدْرٍ إِذْ قَالَتْ إِحْدَاهُنَّ وَفِينَا نَبِيٌّ يَعْلَمُ مَا فِي غَدٍ فَقَالَ دَعِي هَذِهِ وَقُولِي بِالَّذِي كُنْتِ تَقُولِينَ}

މާނައީ: މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި ރުބައްޔިޢު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ތިމަންކަމަނާގެ ކައިވެނި ޕާޓީ އޮތް ދުވަހު رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ތިމަންގެ ގެެއަށް ވަޑައިގެން ތިމަންގެ އެނދުގައި ތިމަންނާއި އެކު އިށީނދެ ވަޑައިގަަތެވެ. އޭރު އަންހެން ކުދިންތަކެއް ބަދުރު ހަނގުރާމައިގައި ޝަހީދުވެ ވަޑައިގެންނެވި ތިމަންމެންގެ ޢާއިލާގެ ބޭކަލުންގެ ތައުބީނުގައި ތާރަ ޖަހަމުން ލަވަކިޔަމުން ދެއެވެ. ރަސޫލާ ވަޑައިގަތުމުން އެކުދިން ކިޔަމުން ދިޔަ އެއްލަވައަކީ "ތިމަންމެންގެ ތެރޭގައި ނަބިއްޔާ އެބައުޅުއްވައެވެ. އެކަލޭގެފާނަށް މާދަމާހިނގާނެ ކަންތައްވެސް އެނގިވަޑައި ގަންނަވައެވެ." އެހިނދު ކީރިތި ރަސޫލާ ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. ތިޔަ ލަވަ ދޫކޮށްލާށެވެ. ކުރިން ކިޔަމުންދިޔަ ލަވަ ކިޔާށެވެ.

 3-5 އިމާމު ބުޚާރީއާއި އިބްނި މާޖާ މާތް ﷲ ރަޙްމަތްލެއްވި ޚާލިދު އަލްމަދަނީގެ ކިބައިން ރިވާކުރަށްވާވައި ވެއެވެ. {قَالَ كُنَّا بِالْمَدِينَةِ يَوْمَ عَاشُورَاءَ وَالْجَوَارِي يَضْرِبْنَ بِالدُّفِّ وَيَتَغَنَّيْنَ فَدَخَلْنَا عَلَى الرُّبَيِّعِ بِنْتِ مُعَوِّذٍ فَذَكَرْنَا ذَلِكَ لَهَا فَقَالَتْ دَخَلَ عَلَيَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ صَبِيحَةَ عُرْسِي وَعِنْدِي جَارِيَتَانِ يَتَغَنَّيَتَانِ وَتَنْدُبَانِ آبَائِي الَّذِينَ قُتِلُوا يَوْمَ بَدْرٍ وَتَقُولَانِ فِيمَا تَقُولَانِ وَفِينَا نَبِيٌّ يَعْلَمُ مَا فِي غَدٍ فَقَالَ أَمَّا هَذَا فَلَا تَقُولُوهُ مَا يَعْلَمُ مَا فِي غَدٍ إِلَّا اللَّهُ}

މާނައީ: ޚާލިދު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ތިމަންމެން އެއްފަހަރަކު ޢާޝޫރާ ދުވަހު މަދީނާގެ މަގުތަކުގައި ހިނގަމުން ދިޔައިމެވެ. އޭރު އަންހެންކުދިންތަކެއް ތާރަ ޖަހަމުން ލަވަކިޔަމުން ދެއެވެ. ދެން ތިމަންމެން މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި ރުބައްޔިޢުގެ ގެއަށް ވަދެ އެކަމަނާއަށް މިވާހަކަ ދެންނެވީމެވެ. އެކަމަނާ ވިދާޅުވިއެވެ. ތިމަންކަމަނާގެ ކައިވެރި ޙަފްލާ އޮތްދުވަހު ހެނދުނު رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ތިމަންގެ ގެެއަށް ވަޑައިގަތެވެ. އޭރު ތިމަންކަމަނާގެ ގާތުގައި ދެއަންހެން ކުދިން ބަދުރު ހަނގުރާމައިގައި ޝަހީދުވެ ވަޑައިގެންނެވި ތިމަންމެންގެ ޢާއިލާގެ ބޭކަލުންގެ ތައުބީނުގައި ތާރަ ޖަހަމުން ލަވަކިޔަމުން ދެއެވެ. ރަސޫލާ ވަޑައިގަތުމުން އެކުދިން ކިޔަމުން ދިޔަ އެއްލަވައަކީ "ތިމަންމެންގެ ތެރޭގައި ނަބިއްޔާ އެބައުޅުއްވައެވެ. އެކަލޭގެފާނަށް މާދަމާހިނގާނެ ކަންތައްވެސް އެނގިވަޑައި ގަންނަވައެވެ." އެހިނދު ކީރިތި ރަސޫލާ ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. ތިޔަހެން ނުކިޔާށެވެ. މާދަމާ ކަންވާނެ ގޮތް އެނގިވޮޑިގެންވާނީ ހަމައެކަނި ﷲ އަށެވެ.

3-6 އިމާމު ޝާފިޢީއާއި ބުޚާރީއާއި މުސްލިމާއެކު އެތަކެއް އިމާމުން ޢާއިޝަތުގެފާނުންގެ ކިބައިން ރިވާކުރަށްވާފައި ވެއެެވެ. {عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ دَخَلَ عَلَيَّ أَبُو بَكْرٍ وَعِنْدِي جَارِيَتَانِ مِنْ جَوَارِي اْلأَنْصَار تُغَنِّيَانِ بِمَا تَقَاوَلَتْ بِهِ اْلأَنْصَارُ يَوْمَ بُعَاثَ قَالَتْ وَلَيْسَتَا بِمُغَنِّيَتَيْنِ فَقَالَ أَبُو بَكْر أَبِمَزْمُورِ الشَّيْطَانِ فِي بَيْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَذَلِكَ فِي يَوْمِ عِيدٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَا أَبَا بَكْرٍ إِنَّ لِكُلِّ قَوْمٍ عِيدًا وَهَذَا عِيدُنَا – جَارِيَتَانِ تَلْعَبَانِ بِدُفٍّ}

މާނައީ: އެކަމަނާ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ޢީދު ދުވަހެއްގައި ތިމަންކަމަނާގެ ގާތަށް މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި އަބޫ ބަކުރުގެފާނު ވަޑައިގަތެވެ. އޭރު ތިމަން ކަމަނާގެ ގާތުގައި އަންޞާރިއްޔަ ދެއަންހެން ކުދިން ތިއްބެވެ. އެދެކުދިން ތިމަންކަމަނާގެ އަރިހުގައި ތިބެ އަންޞާރީންގެ ދެޤަބީލާގެ މެދުގައި ހިނގައިދިޔަ ބުޢާޘު ހަނގުރާމައިގެ ލަވަތައް ކިޔަމުން ތާރަ ޖަހަމުން ދަނީއެވެ. އެހެނަސް އެދެކުދިންނަކީ ޢާއްމުކޮށް ލަވަކިޔައި އުޅޭ ބަޔަކު ނޫނެވެ. މިތަން ފެނިވަޑައިގެން އަބޫ ބަކުރުގެފާނު ވިދާޅުވިއެވެ. ބަލަ رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ ގަނޑުވަރަށްވެސް އިބުލީހުގެ އޮނުގަނޑު ވަނީހެއްޔެވެ؟ މިއަޑުފުޅު އައްސަވާފައި رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. އޭއަބޫ ބަކުރުގެފާނެވެ! ކޮންމެ ބައަކަށް ވެސް ޢީދު ދުވަހެއް އޮވެއެވެ. މިއީ ތިމަންމެންގެ ޢީދު ދުވަހެވެ. އެކުދިންނާ އަޅާ ނުލައްވާށެވެ!

3-7 އިމާމު ބުޚާރީ ނެރުއްވާފައިވާ ޙަދީޘެއްގައި ވެއެވެ. ސިއްތުނާ ޢާއިޝާ އިސްވެ ހުންނަވައިގެން އަންޞާރީ ކުއްޖެއްގެ ކައިވެނީގެ ކަންތައް ކުުރަށްވަމުން ވަޑައިގަންނަވަނިކޮށް އެތަން ބައްލަވާފައި ކީރިިތި ރަސޫލާ ޢާއިޝާގެ އަރިހުން އެއްސެވިއެވެ. {يَا عَائِشَةُ مَا كَانَ مَعَكُمْ لَهْوٌ فَإِنَّ الْأَنْصَارَ يُعْجِبُهُمْ اللَّهْوُ} މާނައީ: ޢާއިޝާއެވެ! ތިޔަތާގައި ލަހުވައިގެ ކުޅިވަރެއްވެސް ނުބާއްވަނީހެއްޔެވެ؟ ޔަޤީނުންވެސް އަންޞާރުންނަކީ ލަހުވައަށް ޝައުޤުވެރިވާ ބަޔަކެވެ.

3-8 އިމާމު ތިރްމިޛީ ޞައްޙަ، ޙަސަން ސަނަދަކުން ނެރުއްވާފައިވާ ޙަދީޘެއްގައި ވެއެވެ. {عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ جَالِسًا فَسَمِعْنَا لَغَطًا وَصَوْتَ صِبْيَانٍ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَإِذَا حَبَشِيَّةٌ تَزْفِنُ وَالصِّبْيَانُ حَوْلَهَا فَقَالَ يَا عَائِشَةُ تَعَالَيْ فَانْظُرِي فَجِئْتُ فَوَضَعْتُ لَحْيَيَّ عَلَى مَنْكِبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَيْهَا مَا بَيْنَ الْمَنْكِبِ إِلَى رَأْسِهِ فَقَالَ لِي أَمَا شَبِعْتِ أَمَا شَبِعْتِ قَالَتْ فَجَعَلْتُ أَقُولُ لَا لِأَنْظُرَ مَنْزِلَتِي عِنْدَهُ إِذْ طَلَعَ عُمَرُ قَالَتْ فَارْفَضَّ النَّاسُ عَنْهَا قَالَتْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنِّي لَأَنْظُرُ إِلَى شَيَاطِينِ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ قَدْ فَرُّوا مِنْ عُمَرَ قَالَتْ فَرَجَعْتُ}

މާނައީ: މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި އުއްމުލް މުއުމިނީނަ ސިއްތުނާ ޢާއިޝާގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. އެކަމަނާ ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. އެއްދުވަހަކު ތިމަންމެން ގަނޑުވަރުތެރޭ އިށީދެނގެން ތިއްބާ ބޭރުން އަޑުފަށްގަނޑެއް އިވުނެވެ. އަދި ކުދިންތަކެއްގެ ހަޅޭގެ އަޑުވެސް އިވެންފެށިއެވެ. ދެން ކީރިތި ރަސޫލާ ތެދުވެވަޑައިގެން ބެއްލެވިހިނދު އެއީ ހަބުޝީ އަންހެން ކުއްޖަކު ނަށަނީއެވެ. އަދި ކުދިންތައް ތިބީ އޭނަ ވަށާލައިގެންނެވެ. އެހިނދު ކީރިތި ރަސޫލާ ތިމަންގެ ގާތު ވިދާޅުވިއެެވެ. އޭ ޢާއިޝާއެވެ! ނިކަން އައިސް ބަލާބަލާށެވެ. ދެން ތިމަން އަވަހަށް ގޮސް رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ ކޮނޑުފުޅުގައި ތިމަންކަމަނާގެ ދަތްދޮޅިފުޅު ޖައްސާލައްވައިގެން ބަލަހައްޓަވަން ހުންނެވީމެވެ. އިރުގަނޑެއް ކޮށްލައްވާފައި ކީރިތި ރަސޫލާ އެއްސެވިއެވެ. ކޮބާ! ހިތްހަމަޖެހޭވަރު ވެއްޖެހެއްޔެވެ؟ ހިތްހަމަޖެހޭވަރު ވެއްޖެހެއްޔެވެ؟ ތިމަން ކަމަނާ ދަންނަވައިފީއެވެ. ނޫނެކެވެ. އަޅެ އަދިކުޑަކޮށް ބަލާލަމާތޯއެވެ؟ އެހިނދު ކުއްލިއަކަށް ޢުމަރުގެފާނު އެތަނަށް ވަޑައިގެންފިއެވެ. އެކަލޭގެފާނު ހަމަފެނުމާއި މީސްތަކުން އެމަންޖެއާ ދުރަށް އެކިތަންތަނަށް ބެހިގެންފިއެވެ. އެމަންޒަރު ބަލަހައްޓަވައިގެން ހުންނަވާފައި رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ޖިއްނީންނާއި އިންސީންގެ ޝައިޠާނުން ފެނިވަޑައިގަންނަ ކަހަލައެވެ. އެންމެންމެ ޢުމަރުގެފާނު ފެނުމުން ފިލީއެވެ. ޢާއިޝަތުގެފާނު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ދެން ތިމަން ކަމަނާ ގަނޑުވަރުތެރެއަށް ވެދެވަޑައިގެންފީމެވެ.

3-9 އިމާމު ނަސާއީއާއި އިބްނި މާޖާއާއި ޙާކިމާއި ޠަބަރާނީއާއި އިބްނި ޙަޖަރު އަލްފަތުޙުގައި ގެންނަވާފައިވާ ރިވާޔަތެއް ޢާމިރު އިބްނި ސަޢުދުގެ ކިބައިން ރިވާވެގެން ވެެއެވެ. {عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى قُرَظَةَ بْنِ كَعْبٍ وَأَبِي مَسْعُودٍ الْأَنْصَارِيِّ فِي عُرْسٍ وَإِذَا جَوَارٍ يُغَنِّينَ فَقُلْتُ أَنْتُمَا صَاحِبَا رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَمِنْ أَهْلِ بَدْرٍ يُفْعَلُ هَذَا عِنْدَكُمْ فَقَالَ اجْلِسْ إِنْ شِئْتَ فَاسْمَعْ مَعَنَا وَإِنْ شِئْتَ اذْهَبْ قَدْ رُخِّصَ لَنَا فِي اللَّهْوِ عِنْدَ الْعُرْسِ} މާނައީ: ޢާމިރު ވިދާޅުވަނީ އެއްފަހަރަކު އަންޞާރިއްޔަ ދެބޭކަލަކު ކަމުގައިވާ ޤުރަޡާއާއި އަބޫ މަސްޢޫދުގެ އަރިހަށް އެބޭކަލުންނާ ބައްދަލު ކުރަށްވަން ތިމަންވަޑައިގަތީމެވެ. އޭރު އެތާއަންހެން ކުދިންތަކެއް ލަވަކިޔަން ތިއްބެވެ. އެހިނދު ތިމަންދަންނަވައިފީމެވެ. رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ އަޞްޙާބު ބޭކަލުންނަށް ވެވަޑައިގަންނަވާ ޙާލު، އަދި ބަދުރު ބޭކަލުންނަށްވެ ވަޑައިގަންނަވާ ޙާލުގައިމެ ތިޔަބޭކަލުންގެ ކުރިފުޅުމަތީ މިފަދަ ޢަމަލެއް ހިންގެވެނީތޯއެވެ؟ އެބޭކަލުން ވިދާޅުވިއެވެ. ކީރިތި ރަސޫލާވަނީ ކައިވެނިޙަފްލާގައި ތިމަންމެންނަށް ލަހުވަ ކުޅިވަރު ކުޅުން ހުއްދަ ކުރަށްވާފައެވެ. މިޙަދީޘަކީ ޞައްޙަ ޙަދީޘެއް ކަމުގައި ޙާކިމާއި އިބްނި ޙަޖަރު ވިދާޅުވެފައި ވެއެެވެ.

3-10 އިމާމު އަޙްމަދާއި ތިރްމިޛީއާއި އަބޫދާއޫދާއި އިބްނި ޙަޖަރު (ނަޞްބުއް ރާޔާގައި) ރިވާކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. حَدَّثَنِي عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بُرَيْدَةَ قَال سَمِعْتُ بُرَيْدَةَ يَقُولُ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي بَعْضِ مَغَازِيهِ فَلَمَّا انْصَرَفَ جَاءَتْ جَارِيَةٌ سَوْدَاءُ فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّي كُنْتُ نَذَرْتُ إِنْ رَدَّكَ اللَّهُ سَالِمًا أَنْ أَضْرِبَ بَيْنَ يَدَيْكَ بِالدُّفِّ وَأَتَغَنَّى فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنْ كُنْتِ نَذَرْتِ فَاضْرِبِي وَإِلَّا فَلَا فَجَعَلَتْ تَضْرِبُ فَدَخَلَ أَبُو بَكْرٍ وَهِيَ تَضْرِبُ ثُمَّ دَخَلَ عَلِيٌّ وَهِيَ تَضْرِبُ ثُمَّ دَخَلَ عُثْمَانُ وَهِيَ تَضْرِبُ ثُمَّ دَخَلَ عُمَرُ فَأَلْقَتْ الدُّفَّ تَحْتَ اسْتِهَا ثُمَّ قَعَدَتْ عَلَيْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ الشَّيْطَانَ لَيَخَافُ مِنْكَ يَا عُمَرُ إِنِّي كُنْتُ جَالِسًا وَهِيَ تَضْرِبُ فَدَخَلَ أَبُو بَكْرٍ وَهِيَ تَضْرِبُ ثُمَّ دَخَلَ عَلِيٌّ وَهِيَ تَضْرِبُ ثُمَّ دَخَلَ عُثْمَانُ وَهِيَ تَضْرِبُ فَلَمَّا دَخَلْتَ أَنْتَ يَا عُمَرُ أَلْقَتْ الدُّفَّ قَالَ أَبُو عِيسَى هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ  މާނައީ: މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި ބުރައިދާގެ ކިބައިން ރިިވާވެގެން ވެއެވެ. އެއްފަހަރަކު رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ހަނގުރާމައަކަށް ނިކުމެ ވަޑައިގަތެވެ. ދެން ހަނގުރާމައިން އެނބުރި ވަޑައިގަތުމުން އެކަލޭގެފާނުންގެ ގަނޑުވަރަށް ކަޅު އަންހެންކުއްޖަކު އައިސް ދަންނަވައިފިއެވެ. އޭ ﷲގެ ރަސޫލާއެވެ! ތިމަން އޮތީ ނަދުރެއް ބުނެފައެވެ. އެއީ މާތް ﷲ އިރާދަފުޅުން ކަލޭގެފާނު ޞައްޙަ ސަލާމަތުން އެނބުރި ވަޑައިގެންފިނަމަ ކަލޭގެފާނުންގެ ކުރިފުޅުމަތީ ތާރަޖަހައި ލަވަކިއުމަށެވެ. ދެން ކީރިތި ރަސޫލާ ޙަދީޘު ކުރަށްވައިފިއެވެ. އެންމެ ރަނގަޅެވެ. ކަލޭ ތިޔަގޮތަށް ނަދުރު ބުނެފައި އޮތްނަމަ ކުރިއަށް ގެންދާށެވެ. ނޫންނަމަ ލަވަނުކިޔަކަސް މައްސަލައެއް ނެތެވެ. ދެން މީނާ ތާރަޖަހައި ލަވަކިޔަން ފަށައިފިއެވެ. ދެން އޭނާ ތާރަޖަހައި ލަވަކިޔަން ހުއްޓައި ކީރިތި ރަސޫލާގެ އަރިއަހަށް އަބޫ ބަކުރުގެފާނު ވަޑައިގެންފިއެވެ. އިރުކޮޅަކުން ޢަލީގެފާނު ވަޑައިގެންފިއެވެ. ދެން ޢުޘްމާނުގެފާނު ވެސް ވަޑައިގެންފިއެވެ. އަދިވެސް އޭނާ ލަވަކިޔައި ތާރަ ޖަހަނީއެވެ. އިރުގަނޑަކުން ޢުމަރުގެފާނު ވަޑައިގެންފިއެވެ. ޢުމަރުގެފާނު ފެނުމާއެކު އޭނާ އަތުގައި އޮތް ތާރަ ފުރަަގަހަށް ވައްޓާލާފައި އޭގެ މަތީ އިށީދެއްޖެއެވެ. ދެން رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ޙަދީޘު ކުރެއްވިއެވެ. އޭ ޢުމަރުގެފާނެވެ! ކަލޭގެފާނު ދެކެ ޝައިޠާނާ ހާދަ ބިރެއް އެބަގަނެއެވެ. އޭނާ ތިމަން ކަލޭގެފާނުންގެ ޙާޟިރުގައި ތާރަޖަހަން ހުއްޓާ އަބޫ ބަކުރުގެފާނު ވަޑައިގަތެވެ. އިރުކޮޅަކުން ޢަލީގެފާނުވަޑައިގެންފިއެވެ. ދެންޢުޘްމާނުގެފާނުވެސް ވަޑައިގެންފިއެވެ. އޭރުވެސް އޭނާ ތާރަ ޖަހަނީއެވެ. ދެން ކަލޭގެފާނު ވަޑައިގަތުމާއެކު ތާރަ އެއްލާލީއެވެ. (މިޙަދީޘު ރިވާކުރެއްވުމަށްފަހު އިމާމު ތިރްމިޛީ ވިދާޅުވަނީ މިއީ ޞައްޙަ، ޙަސަން ޙަދީޘެއް ކަމަށެވެ. އިބްނި ޙިއްބާނާއި އިބްނި ޙަޖަރުއާއި އިބްނި އަބީ ޝައިބާ ވިދާޅުވަނީ ޞައްޙަ ކަމަށެވެ.)

3-11 އަދިވެސް އިމާމު އިބްނި އަބީ ޝައިބާ އެކަލޭގެފާނުންގެ ފޮތް މުޞައްނިފު (3/322) ގައި ގެންނަވާފައި ވެއެވެ. {عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ دَخَلْت عَلَى ابْنِ مَسْعُودٍ وَقَرَظَةَ بْنِ كَعْبٍ وَعِنْدَهُمَا جَوَارٍ تُغَنِّينَ فَقُلْت أَتَفْعَلُونَ هَذَا وَأَنْتُمْ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ فَقَالَ إنَّهُ رَخَّصَ لَنَا فِي اللَّهْوِ عِنْدَ الْعُرْسِ} މާނައީ: ޢާމިރު އިބްނިސަޢުދު ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. އެއްފަހަރަކު ތިމަން އިބްނި މަސްޢޫދާއި ޤަރަޘާ އިބްނި ކަޢުބާއާއި ދެބޭކަލުންނާ ބައްދަލުކުރުމަށް (އެބޭކަލުން ތިއްބެވި) ގެއެކަށް ދިޔައިމެވެ. އޭރު އެބޭކަލުންގެ ކުރިފުޅުމަތީ ޖާރިޔާއިންތަކެއް ލަވަކިޔަން ތިއްބެވެ. ތިމަން ދަންނަވައިފީމެވެ. رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ އަޞްޙާބު ބޭކަލުންނަށް ވެވަޑައިގަންނަވާ ޙާލު، ތިޔަބޭކަލުން ތިޔަ ކަންތައް ކުރަށްވަނީތޯއެވެ؟  އެބޭކަލުން ވިދާޅުވިއެވެ. އިތުރު އެކަލޭގެފާނު ވަނީ ކައިވެނީގެ އުފަލުގައި ލަހުވައިގެ ކުޅިވަރު ހުއްދަ ކުރަށްވާފައެވެ.

3-12 އަދިވެސް އިމާމު އިބްނިއަބީޝައިބާ ނެރުއްވާފައިވެއެވެ. {عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ عَنْ رَجُلٍ قَالَ دَخَلَ ابْنُ مَسْعُودٍ عُرْسًا فِيهِ مَزَامِيرُ وَلَهْوٌ فَقَعَدَ وَلَمْ يَنْهَ عَنْهُ} މާނައީ: އެއްފަހަރަކު އިބްނި މަސްޢޫދު ކައިވެނި ޕާޓީއަކަށް ވަޑައިގަތެވެ. އޭރު އެތާ އޮނުފުމެ ލަހުވައިގެކުޅިވަރު ކުޅެނީއެވެ. އެހެނަސް އެކަން މަނާ ނުކުރަށްވައި އެކަލޭގެފާނު އެތާ އިށީނދެ ވަޑައިގަތީއެވެ.

3-13 އަދިވެސް އިމާމު އިބްނި އަބީ ޝައިބާ ނެރުއްވާފައި ވެއެވެ. {عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ خَتَنَ بَنِيهِ فَدَعَا اللَّاعِبِينَ فَأَعْطَاهُمْ أَرْبَعَةَ دَرَاهِمَ} މާނައީ: އެއްފަހަރަކު އިބްނި ޢައްބާސް އެކަލޭގެފާނުންގެ ބޭފުޅުން ޚިތާނު ކުރެއްވިއެވެ. ދެން ކުޅިވަރު ކުޅޭ ބަޔަކު ގެންނަވައިގެން ކުޅިވަރު ކުޅުއްވިއެވެ. އަދި އެމީހުންނަށް ހަދިޔާއަކަށް ހަތަރު ދިރުހަމް ދެއްވިއެވެ. މިއެވެ.

3-14 ސިޔަރު އަޢުލާމިއް ނުބަލާގައި އިމާމު ޛަހަބީ ގެންނަވާފައި ވެއެވެ. {قَالَ ابْنُ مَعِينٍ كُنَّا نَأْتِي يُوسُفَ بْنَ الْمَاجِشُونِ يُحَدِّثُنَا وَجَوَارِيهِ فِي بَيْتٍ آخَرَ يَضْرِبْنَ بِالْمَعْزَفَةِ. قُلْتُ أَهْلُ الْمَدِينَةِ يَتَرَخَّصُونَ فِي الْغِنَاءِ هُمْ مَعْرُوفُونَ بِالتَّسَمُّحِ فِيهِ وَرُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ -صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ- إِنَّ الْأَنْصَارَ يُعْجِبُهُمُ اللَّهْوُ} މާނައީ: އިމާމު އިބްނި މަޢީނު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ތިމަންމެން ޙަދީޘު ޢިލްމު އުނގެނެން (މަދީނާގެ މަޝްހޫރު މުޙައްދިޘެއް ކަމުގައިވާ) އިމާމު ޔޫސުފު އިބްނިލް މާޖިޝޫންގެ އަރިހަށްދަމެވެ. ބައެއް ދުވަސްދުވަހު އެކަލޭގެފާނުންގެ ގޭގެ އެހެން ކޮޓަރިއެއްގައި އެކަލޭގެފާނުންގެ ޖާރިޔާއިންތައް ގިޓާއާއި ޢޫދުން މިއުޒިކު ކުޅެތެވެ. ދެން އިމާމު އިބްނި މަޢީނު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ތިމަން ބުނަމެވެ. މަދީނާގެ މީހުންނަކީ ލަވައާއި މިއުޒިކު ހުއްދަ ކުރުމާއި އެކަމަށް ލުއިދިނުމުގައި މަޝްހޫރު ބައެކެވެ. އެހެނީ رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމްގެ އަރިހުން އަންނަނިވި ޙަދީޘު އެމީހުންނާމެދު އައިސްފައިވާތީއެވެ. "ހަމަކަށަވަރުން އަންޞާރުންނަކީ ލަހުވައިގެ ކުޅިވަރަށް ޝައުޤުވެރިކަން ހުންނަ ބައެކެވެ."

3-15 އިމާމު އަބޫދާއޫދާއި އިބްނި މާޖާ ޞައްޙަ ސަނަދުން ބަޔާން ކުރަށްވާފައި ވެއެވެ. {عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ نَقَلْنَا امْرَأَةً مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَى زَوْجِهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ هَلْ كَانَ مَعَكُمْ لَهْوٌ فَإِنَّ الْأَنْصَارَ يُحِبُّونَ اللَّهْوَ} މާނައީ: ސިއްތުނާ ޢާއިޝަތުގެފާނު ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. ތިމަންމެން އަންޞާރީ އަންހެނަކު ކައިވެނި ނިމިގެން އޭނާގެ ފިރިމީހާގެ ގެއަށް އަލްވަދާޢުކިޔަން އޭނާގޮވައިގެން ދިޔައިމެވެ. އެހިނދު رَسُولُ اللَّهِ  ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް ސުވާލު ކުުރެއްވެވިއެވެ. ތިޔަބައިމީހުން އެއްވެސް ލަވައެއް، ކުޅިވަރެއްވެސް ބޭނުން ނުކުރަނީހެއްޔެވެ؟ މިހެނީ އަންޞާރުން ލަހުވަ ކުޅުމަށް ލޯބިވެއެވެ.

މިނޫންވެސް މިފަދަ ދަލީލުތައް ނުހަނު ގިނައެވެ. މިވާހަކަ މިހެން ހުއްޓަސް މިކަންކަމާ އިދިކޮޅު ހައްދަވާ އަޞްޙާބު ބޭކަލުންނާއި ތާބިޢީ ބޭކަލުންވެސް ގިނަ ޢަދަދަކަށް ތިއްބެވިކަމީ ޝައްކެއް އޮތް ކަމެއްނޫނެވެ.

ދިރާސާގެ ނަތީޖާ

މިމައްސަލަ ތަޙްޤީޤުކޮށް ދިރާސާ ކުރުމުން އަޅުގަނޑަށް ނެރެވުނު ނަތީޖާ ނުކުތާތެއްގެ ސިފައިގައި ހުށަހަޅާލާނަމެވެ. ތިޔަބޭފުޅުންނަށް އަމިއްލަ ފުޅުން އެބޭފުޅަކަށް ބުރަވެވޭ ގޮތެއް އިޚްތިޔާރު ކުރެވިދާނެއެވެ.

ޝިޢުރު ޝާޢިރީއާއި ޅެމާއި ފަރިހިއާއި މިނޫންވެސް މިއުޒިކީ ރާގު ނުލައި ކިޔެވޭ ކޮންމެ އެއްޗަކީ ޢިލްމުވެރިން އެއްބަސްވެ ވަޑައިގަންނަވާ ގޮތުގައި ހުއްދަ އެއްޗެއްސެވެ.

ދަތުރު މަތީގައްޔާއި ހަނގުރާމަމަތީ އަރާމުކުރަން ތިބޭއިރު ހިތްހަަމަ ޖައްސާލުމުގެ ގޮތުން ޅެމާއި ރައިވަރާއި މިފަދަ ތަކެތި ކިއުމަކީ އެދެވިގެންވާ ރަގަޅު ކަމެކެވެ.

ލަވައަކީ މިއުޒިކާ ނުލައި ކީކަމުގައި ވިއަސް މިއުޒިކީ ރާގަކަށް ކިޔާ އެއްޗެކެވެ. މިގޮތަށް ލަވަކިއުމުގައި ދީނުގެ ބައެއް ޢިލްމުވެރިން ހުއްދަ ކުރަށްވާއިރު އަނެއް ބައި ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވަނީ މަކްރޫހަކަމެއް ކަމަށެވެ. އަދި ބައެއް ބޭކަލުން ޙަރާމްކަމެއް ކަމުގައިވެސް ވިދާޅުވެއެވެ. އަދި ޙަރާމްކަމަށާއި މަކްރޫހަ ކަމަށް ވިދާޅުވާ ބޭކަލުންވެސް އެކަން ޙަރާމް ކުރަށްވަނީ ނައިޓު ކުލަބްފަދަ ތަންތަނާއި ރާބޮއިގެންތިބެ ނަށައި ލަވަ ކިޔާނަމައެވެ. އެހެނަސް އެއީ ތިމާ އެކަމަށް މާބޮޑު ޝައުޤުވެރިކަމެއްނެތި ގޭގައި އަމިއްލައަށް ނުވަތަ ޢާއިލާ ތެރޭގައި ހުރެ ކުރާކަމެއް ކަމުގައި ވަނީނަމަ ޙަރާމްކަމަށް ވިދާޅުވާ ބޭކަލުން ވެސް އެހާލަތުގައި ހުއްދަ ކުރަށްވައެވެ.

ހަޑިމުޑުދާރު ފާޙިޝު ލަވައާއި ތިމާގެ ހިއްސުތައް ފަސާދައާ ދިމާއަށް ކައްކުވާލާފަދަ ލަވަތައް ކިއުމަކީ ޙަރާމްކަމެއް ކަމުގައި ދީނުގެ އެންމެހައި ޢިލްމުވެރިން އެއްބަސްވެ ވަޑައިގަންނަވައެވެ.

މިއުޒިކުގެ އާލާތްތަކުގެ ތެރެއިން ތާރަ ޖެހުމަކީ ކައިވެންޏާއި ޚިތާނު ކުރުމާއި އެނޫންވެސް ޢީދު ދުވަސްފަދަ ދުވަސްތަކުގެ އުފަލުގައްޔާއި ހަނގުރާމައާއި އެފަދަ ޤައުމީ ޙަފްލާތަކުގެ ތެރޭގައި ޖެހުން ހުއްދަ އެއްޗެއްކަމުގައި ދީނުގެ އެންމެހައި ދަންނަބޭކަލުން އެއްބަސްވެ ވަޑައިގަންނަވައެވެ. އަދި ބައެއް ޢިލްމުވެރިން އެންމެހައި އުފާވެރި މުނާސަބާ ތަކުގައި އެތަކެތި ޖެހުން ހުއްދަ ކުރަށްވައެވެ.

ކީރިތި ރަސޫލާއާއި ހަތަރު ޚަލީފާއިިންގެ ކުރިފުޅުމަތީގައި އަންހެންކުއްޖަކު ތާރަޖައި ލަވަކިިޔާފައި ވާކަން ޞައްޙަ ޙަދީޘުން ސާބިތުވެގެން ވެެއެވެ.

ވަރަށް ގިނަ ޢިލްމުވެރިން މިބުނެވިދިޔަ މުނާސަބަތު ތަކުގައި ތަބްލާ ޖެހުމަކީވެސް ހުއްދަ އެއްޗެއް ކަމުގައިވެސް ވިދާޅުވެއެވެ. އަދި ބައެއްޢިލްމުވެރިން ގިޓާއާއި ޑްރަމް ޖެހުންވެސް ހުއްދަ ކުރަށްވައެވެ.

ދީނުގެ އެންމެހައި ޢިލްމުވެރިން ނައިޓް ކްލަބްތަކުގައްޔާއި ބާގައި އެފަދަ އެންމެހައި ނޭދެވޭ އިޖްތިމާ ތަކުގައި ލަަވައާއި މިއުޒިކު ކުޅުމާއި ނެށުން ޙަރާމް ކުރަށްވައެވެ.

ދީނުގެ ޢިލްމުވެރިިންގެ ތެރެއިން ވަރަށް ގިނަ ޢިލްމުވެރިން ބުނެވިދިޔަ ޙާލަތްތައް ފިޔަވައި އެނޫން ޙާލަތްތަކުގައިވެސް އެކަން ތިމާ ދިރިއުޅުމުގެ މަސައްކަތަކަށް ހަދައިގެން ކުޅުން މަނާކުރަށްވައެވެ.

ދީނުގެ ބައެއްޢިލްމުވެރިން ފިތުނަފަސާދައާއި ފާޙިޝްކަންތައް ނުހިމެނޭ ކޮންމެ ޙާލަތެއްގައި ލަވައާއި މިއުޒިކު ހުއްދަ ކުރަށްވައެވެ. މިބޭކަލުން ވިދާޅުވަނީ ޙަރާމްވެގެން ވަނީ ލަވައާއި މިއުޒިކެއްނޫނެވެ. ލަވަކިޔައި މިއުޒިކު ކުޅޭ މާހައުލެވެ. މާހައުލު ގޯސްވާނަމަ އެކަންވެސް ގޯސްވާނެއެވެ.

ހުޅަނގުގެ ޤައުމުތަކުގައްޔާއި އެނޫންވެސް ޤައުމު ތަކުގައި މިއުޒިކު ޝޯތަކުގައްޔާއި ކްލަބްތަކުގައި ކުޅެމުންދާ ފާޙިޝް ލަވަތަކާއި ފާޙިޝް ފާސިޤު ޢަމަލަށް ހިތް ލަންބުވައިދޭ ލަވަަތަކާއި މިއުޒިކާއި ނެށުން ހުއްދަނުވާނެއެވެ.

ލަވައާއި މިއުޒިކަކީ ޙަރާމް އެއްޗެއްކަމަށް ބަޔާންކުރާ ސާފު އެއްވެސް ބަސްފުޅެއް ޤުރުއާނުގައި އައިސްފައި ނުވެއެވެ.

ލަވައާއި މިއުޒިކަކީ ޙަރާމްއެއްޗެއް ކަމަށް ސާބިތުވެވޭ ވަރުގެ ޞައްޙަ ޙަދީޘެއް ނެތް އިރު ޞައްޙަ އެތަކެއް ޙަދީޘުތަކަކުން ފާޙިޝު ނޫން ތަންތަނުގައި ލަވަކިޔައި މިއުޒިކު ކުޅެވޭނެ ކަމަށް ހެކިދޭ އެތަކެއް ދަލީލެއް ފެންނާން އެބަހުއްޓެވެ.

ދީނުގެ އިހުގެ ގިނަ ޢިލްމުވެރިން މިއުޒިކާއެކު ލަވަކިއުން މަނާ ކުރަށްވާފައި ވަނީއަކީ ޤުރުއާނާއި ޙަދީޘަކުން ސާބިތު ކުރަށްވައިގެނެއް ނޫނެވެ. އެބޭކަލުން އިސްތިންބާޠު ކުރަށްވާފައި އޮތީ މިކަންކަން ޢާއްމުކޮށް ހިނގަމުންދަނީ ފާޙިޝް ތަންތާގައި ކަމަށްވާތީ އެމާހައުލަށް ބައްލަވާފައި މުޖުތަމަޢުގެ ރައްކަލަކަށާއި މީހާގެ އަބުރު ރައްކައުތެރި ކުރުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އެކަން އިމާމު އަޙްމަދު އެކަލޭގެފާނުންގެ ދަރިފުޅު ޞާލިޙުގެ އަރިހުގައިި ވިދާޅުވި ބަސްފުޅުންވެސް އެނގެއެެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވަނީ: ތިމަން ކަލޭގެފާނަށް އެނގިވަޑައިގެންފައި އޮތް ގޮތުގައި ލަވަކިޔާމީހުންގެ މެދުގައި މުންކަރާތްތައް ހިނގައެވެ.

ކީރިތި ރަސޫލާގެ ދުވަސްވަރުގައްޔާއި އޭގެ ފަހުގައިވެސް ޙިޖާޒު ކަރައިގެ މީހުންނަކީ އެކިއެކި މުނާސަބަތު ތަކުގައި ލަވައާއި މިއުޒިކު އަޑު އެހުމަށް ޝައުޤުވެރިވާ ބައެކެވެ. މީގެތެރޭގައި ބައެއްއަޞްޙާބު ބޭކަލުންނާއި ތާބިޢީ ބޭކަލުންނާއި ޢިލްމުވެރިން ތިއްބެވިއެވެ. ޚުދް ކީރިތިރަސޫލާ ޙަދީޘުކުރަށްވާފައި އެވަނީ {إِنَّ الْأَنْصَارَ يُحِبُّونَ اللَّهْوَ} އެވެ. (އަންޞާރުން ލަހުވައިގެ ކުޅިވަރު ދެކެ ލޯބިވެއެވެ.)

ނެށުމަކީ އަންހެނުންނާއި ފިރިހެނުންނަށް ހުއްދަ ކަމެކެވެ. އެހެނަސް އިސްލާމީ ތަރަހައިގެ ތެރޭގައި ތިބެގެންނެވެ. ހިލޭ އަންހެނުންނާއި ފިރިހެނުން މަސްހުނި ނުވާ ގޮަތަށެވެ.

ނިންމާލުން

މިދިރާސާ ނިންމާލަމުން އަޅުގަނޑު ދަންނަވާނީ، މިބަހުސަކީ ވަކި ފަރާތަކަށް ބުރަވުމެއްނެތި އަޅުގަނޑު ހޯދައިބަލައި ދިރާސާކޮށްފައިވާ ބަހުސެއްކަމެވެ. ތިޔަބޭފުޅުން އަމިއްލަފުޅަށް ވިދާޅުވެ ލައްވާށެވެ. ޅެންފަރިހާ ބެހޭގޮތުންނާއި ލަވަކިއުމާއި މިއުުޒިކު ކުޅުމާއި ނެށުމާއި މިއިން ކޮންމެ އެއްޗަކާ މެދު އަމިއްލަފުޅަށް ތިމާއަށް ނެރެވޭ ނަތީޖާ ހޯއްދަވާ ލައްވާށެވެ. ތަޙްޤީޤީ ނަޒަރަކުން ބަލާއިރު، އަޅުގަނޑަށް ޚުލާޞާކުރެވުނީ، ދަލީލުތަކުގެ އަލީގައި ފިތުނަފަސާދައާއި ފާޙިޝްކަންތައް މަގުފަހިކޮށް ނުދޭ ކޮންމެ ޙާލަތެއްގައި ލަވައާއި މިއުޒިކަކީ ހުއްދަ އެއްޗެއް ކަމަށެވެ ޙަރާމްވެގެން ވަނީ ލަވައާއި މިއުޒިކެއްނޫނެވެ. ލަވަކިޔައި މިއުޒިކު ކުޅޭ ތަނާއި މާހައުލެވެ. މާހައުލު ގޯސްވާނަމަ އެކަންވެސް ގޯސްވާނެއެވެ. މާހައުލު ރަނގަޅުނަމަ އެއީ މައްސަލައެެއް އޮތްކަމެއް ނޫނެވެ.

ކީރިތި ރަސޫލާގެ ޙަދީޘުތަކުން ސާބިތުވާ ގޮތުންނާއި ޢިލްމުވެރިންގެ އުޞޫލުތައް ބުނާގޮތުގައި ކޮންމެ އެއްޗެއްގެ ވެސް އަޞްލަކީ ހުއްދަވުމާއި ޙަލާލުވުމެވެ. ދެން އެޙުކުމް ބަދަލުކުރާނީ ޞައްޙަ ޞަރީޙަ ދަލީލަކުންނެވެ. އަދިވެސް ދަންނަންޖެހޭ އެހެންކަމެއް އެބައޮވެއެވެ. އެއީ އިމާމު ޙާކިމާއި އެނޫންވެސް އެތަކެއް ބޭކަލުންނެއް ރިވާކުރެއްވި ޞައްޙަ ޙަދީޘެއްގައި އައިސްފައި ވެއެވެ. {إِنَّ اللَّهَ حَدَّ حُدُودًا فَلَا تَعْتَدُوهَا وَفَرَضَ لَكُمْ فَرَائِضَ فَلَا تُضَيِّعُوهَا وَحَرَّمَ أَشْيَاءَ فَلَا تَنْتَهِكُوهَا وَتَرَكَ أَشْيَاءَ مِنْ غَيْرِ نِسْيَانٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَكِنْ رَحْمَةً مِنْهُ لَكُمْ فَاقْبَلُوهَا وَلَا تَبْحَثُوا فِيهَا} (މާތް ﷲ ވަނީ ތިޔަބައިމީހުން އުޅޭނެ އިންތަކެއް ކަނޑައަޅުއްވާފައެވެ. ހިލާ އެއިންތައް ފަހަނަޅައި ނުދާށެވެ. އަދި އެއިލާހުވަނީ ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފަރުޟުތަކެއްވެސް ލައްވާފައެވެ. އެއިންކަމެއް ގެއްލިޔަ ނުދޭށެވެ. އަދި ހަމައެހެންމެ އެއިލާހުވަނީ ކަންތައްތަކެއް ޙަރާމް ކުރަށްވާފައެވެ. ނަމަނަމަ އެއިން ކަމަކަށް އަރައިނުގަންނާށެވެ. އަދި ހަނދުމަފުޅު ނެތިވޮޑިގަތުމަކާ ނުލައި ﷲގެ ޙަޟުރަތުން ކަންތައްތަކެއް ވަނީ ދޫކޮށްލެވިފައެވެ. އެއީ ތިޔަބައި މީހުންނަށްހުރި ރަޙްމަތެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އެހޯދައިބަލަންނޫޅެ، އެކަންކަން ޤަބޫލު ކޮށްލައިގެން ތިބޭށެވެ.

ކޮންމެއަކަސް ތަޙްްޤީޤުގައި ބަޔާންވެދިޔަ ކަންކަން ހުއްދަވުމާއި ޙަރާމްވުމާއި މެދުވަނީ ދެކޮޅުގެ ދަލީލުތަކާއި އެންމެހައި ޢިލްމުވެރިންގެ ރައުޔުތައް ބަޔާން ކުރެވިފައެވެ. އެހެންނަމަވެސް ލަވަކިއުމާއި މިއުޒިކުކުޅުން ޙަރާމްވުމުގެ ދާއިރާއިން އަޅުގަނޑުމެން ނެރުނު ކަމުގައި ވިއަސް ހަމަގައިމު ޝައްކުގެ ދާއިރާ ބަންދެއް ނުކުރެވެއެވެ. ނައިލުލް އައުޠާރުގައި ޢައްލާމާ ޝައުކާނީ ވިދާޅުވެފައިވަނީ އަޅުގަނޑު ވަރަށް ހިތްހަމަޖެހުނު ބަސްފުޅެކެވެ. އަޅުގަނޑުގެ އަމިއްލަ ނަފްސަށް އަޅުގަނޑު އިޚްތިޔާރު ކުރަނީ އެރައުޔެވެ. އެކަލޭގެފާނު ވިދާޅުވި ފަދައިން އަޅުގަނޑުވެސް ދަންނަވާނީ ޙަޤީޤީ މުއުމިނުން ޝައްކުތަކާ ގާތްނުވެ ދުރުގައިއުޅޭ ބަޔަކަށް ވާންޖެހެއެވެ. މިގޮތުން ޙަލާލާއި ޙަރާމާއި ދެބައި ކަނޑައެޅި ބަޔާންވެގެންވާކަން އެންގެވުމަށްފަހު  ލޮބުވެތި ރަސޫލާ އިރުޝާދު ދެއްވާފައިވެއެވެ. {فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِدِينِهِ وَعِرْضِهِ وَمَنْ وَقَعَ فِي الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِي الْحَرَامِ} (މިބަސްފުޅުގެ މުރާދަކީ، ދަންނާށެވެ! ޝައްކު ކަންތައްތަކުން އެއްކިބާވެ ހުންނަ މީހާ ތިމާގެ ދީނާއި ތިމާގެ އަބުރު ސަލާމަތް ކޮށްފިއެވެ. އެހެނަސް ޝައްކުތަކާ ގައިގޯޅިވާމީހާ ޙަރާމުތެރެއަށް ވެއްޓިދިއުމާ ބޮޑަށް ގާތެވެ.) އަޅުގަނޑުގެ އަމިއްލަ ނަފްސަށްޓަކައި އަޅުގަނޑު ދެކޭގޮތަކީ މިއީއެވެ.

މާތް ﷲ އަޅުގަނޑުމެންނަށް މިލޮބުވެެތި ދީންމަތީ ފައިތިލަ ސާބިތުވެ ތިބެގެން އުޅުމުގެ ތައުފީޤު ދެއްވާށެވެ. އާމީން!

وَمَا تَوْفِيقِي إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أٌنِيبُ،

وَصَلَّى اللَّهُ وَسَلَّمَ عَلَى خَيْرِ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَصَحْبِهِ أَجْمَعِينَ