(14 ސެޕްޓެމްބަރ 2020 ގައި ޝާއިއުކުރި ބަޔާ ގުޅޭ)
ޖިހާދަށް އިސްކަން ދިނުން
ދެ ޙަރަންފުޅުގެ ސަރަޙައްދުގައި ހިނގަމުން ދިޔަ ސިޔާސީ އަރާރުންތަކާއި ކޯޅުންތަކުގެ ސަބަބުން ޙައްޖުގެ މަނާސިކުތައް އަދާކުރުމަށް ދިޔުމަށް ހުރަސްއެޅުމުގެ އިތުރަށް ބޭރުގެ ޢުދްވާނީ ޙަމަލާތަކުގެ ސަބަބުން ވެސް ޙައްޖަށް ދިޔުމަށް ހުރަސްއެޅިގެން ދިޔައެވެ. ހިޖްރައިން 615 ވަނަ އަހަރު މޮންގޯލިޔާއިންނާއި އުތުރު ޗައިނާގެ ރަށްތަކުން މުޣޫލުން ނުކުމެ ތުރްކިސްތަނާއި މެދުތެރޭ އޭޝިޔާގައި އޮތް ޚުވާރަޒްމީ ދައުލަތް ނައްތައިލުމަށް ޙަމަލާތައް ދޭން ފެށިއެވެ. މި މީހުންގެ އަނިޔާވެރިކަން އީރާނު ފަހަނަޅައިގޮސް ބަޣްދާދާ ހަމައަށް ދިޔައެވެ. އެމީހުންގެ ސަބަބުން ޢިރާޤުގައި އޮތް ޢައްބާސީ ދައުލަތް ވެއްޓިގެން ދިޔައެވެ. މުޣޫލުންގެ ޢުދްވާނީ ޙަމަލާތަކާއެކު ޚުރާސާނުން ޙައްޖަށް ދާން ނުކުތް ޙައްޖުވެރީންގެ މަގަށް ހުރަސްއެޅިގެން ދިޔައެވެ. އަބޫ ޝާމުލް މަޤްދިސީ (އަވަހާރަވީ 665 ވަނަ އަހަރު) "الذيل على الروضتين" ނަމަކަށް ކިޔާ ފޮތުގައި ލިޔުއްވައިފައި ވެއެވެ. (ހިޖްރައިން 617 ވަނަ އަހަރު ތަތާރުންނާހެދި ޢަޖަމީންގެ ހަމަ އެކަކުވެސް ޙައްޖެއް ނުވެއެވެ.) އޭނާ އިތުރަށް ލިޔުއްވައިފައި ވެއެވެ. (ހިޖްރައިން 618 ވަނަ އަހަރު ކާފިރުންނާހެދި ޢަޖަމީންނާއި ހަމަޛާނުގެ މީހުންނާއި އަޞްފަހާނުންގެ އެއްވެސް މީހަކު ޙައްޖެއް ނުވެއެވެ.) އަލްޖަޒަރީ ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުގައި (ހިޖްރައިން 615 ވަނަ އަހަރުން ފެށިގެން ގޮސް 628 ވަނަ އަހަރާ ދެމެދުގެ އަހަރުތަކުގައި ޙައްޖުގެ މަނާސިކުތައް އަދާކުރުން ވަނީ ވަރަށް ދަތި އަދި ބުރަކަމަކަށް ވެފައެވެ.) އިބްނު ކަޘީރު ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުގައި ހަނގުރާމަތައް ގިނަވުމުގެ ސަބަބުން ހިޖްރައިން 628 ވަނަ އަހަރު ޙައްޖުގެ މަނާސިކުތައް ޤާއިމެއް ނުކުރެވެއެވެ. އެއީ ތަތާރުންނާއި ފަރަންޖީންގެ ޢުދްވާނީ ޙަމަލާތަކުގެ ސަބަބުންނެވެ. އެއަށްފަހު އައީ ހިޖްރައިން 630 ވަނަ އަހަރެވެ. މި އަހަރުން ފެށިގެން ތަތާރުންގެ ޙަމަލާތައް ދިޔައީ ޢިރާޤުގެ މައްޗަށް އޮހެމުންނެވެ. މި ކަމާހެދި ޢިރާޤުގެ ވެރީން ޢިރާޤު މީހުން ޙައްޖަށް ދިޔުން މަނާކުރެއްވިއެވެ.
މުޣޫލީންގެ ޙަމަލާތައް ހުއްޓުވޭތޯ ޢައްބާސީ ޚަލީފާ އަލްމުސްތަންޞިރު ބިﷲ ( އަވަހާރަވީ 640 ގައި ) ޖިހާދަށް ގޮވައިލެއްވިއެވެ. ޢިރާޤާއި ބަޣްދާދު ސަލާމަތް ކުރުމަށް ޓަކައި އެންމެން ޖިހާދަށް ނުކުތުމަށް ގޮވައިލެއްވިއެވެ. ޚަލީފާ ޢިލްމުވެރީންނާ މަޝްވަރާ ކުރެއްވުމުން ޢިލްމުވެރީން ފަތުވާ ދެއްވީ ޖިހާދަށް ޓަކައި ޙައްޖުގެ ފަރީޟާ އަދާކުރުން ހުއްޓައިލެވިދާނެ ކަމަށެވެ. ސިބްޠު އިބްނުލް ޖައުޒީ ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުގައި އަލްމުސްތަންޞިރު އަވަހާރަކޮށްލެވުނުފަހުން ވެސް ޢިރާޤުގެ ރައްޔިތުން ޙައްޖަކަށް ނުދެއެވެ. އަލުން ޙައްޖަށް ދާން ފެށީ 650 ވަނަ އަހަރުގައެވެ.
އައު ދައުރެއް
ހިޖްރައިން 656 ވަނަ އަހަރު މުޣޫލީން ޢައްބާސީ ދައުލަތް ވައްޓައިލައި ޢިރާޤާއި ޝާމުކަރައަށް ވެރިވެގަތެވެ. މުޣޫލީންގެ ބާރު ހުއްޓުނީ މިޞްރުގެ މަމާލިކުންގެ ޖިހާދުގެ ސަބަބުންނެވެ. މި އަހަރުތަކުގައި ޢިރާޤުން އެކަކުވެސް ޙައްޖަކަށް ނުދެއެވެ.
މުޣޫލުން ޢައްބާސީ ދައުލަތް ވައްޓައިލުމަށް ފަހު އިލީޚާނިއްޔާ ދައުލަތް ޤާއިމު ކުރިއެވެ. ހިޖްރައިން 8 ވަނަ ސައްތަ ފެށުނުކޮޅުގައި އެމީހުން އިސްލާމް ދީން ޤަބޫލު ކުރިއެވެ. ހިޖްރައިން 736 ވަނަ އަހަރު އައްސުލްޠާނު އަބޫ ސަޢީދު ޚުދަބަންދާ (ބައެއް ރިވާޔަތްތަކުގައި ޚަރްބަންދާ) އަވަހާރަވުމުން އެ ޚާންދާނުގެ މެންބަރުންގެ މެދުގައި ވެރިކަމާ ތޮޅުން ގިނަވިއެވެ. މި ކަމުގެ ސަބަބުން ޢިރާޤު މީހުންނަށް ޙައްޖަށް ދިޔުމަށް އަލުން ހުރަސްއެޅުނެވެ. ހިޖްރައިން 736 ވަނަ އަހަރު ޢިރާޤުން އެކަކު ވެސް ޙައްޖަކަށް ނުދެއެވެ.
މެދުތެރޭ އޭޝިޔާއިން ދެން ފެނުނީ އީލީޚީންގެ ރަޙިމުން ނުކުތް ތައިމޫރުލިންކު (މަރުވީ 807 ވަނަ އަހަރު) އެވެ. މި ކޮރު ޒަޢީމަކީ މީހުންގެ ލޭ އޮހޮރުވުމަށް ވަރަށް ދަހިވެތިވި މީހެކެވެ. އޭނާ 802 ވަނަ އަހަރު ޝާމުކަރަ ހިފުމަށްފަހު 803 ވަނަ އަހަރު ޢިރާޤު ހިފިއެވެ. އެއަށްފަހު އޭނާ އަނާޟޫލު ސަރަޙައްދަށް މިސްރާބު ޖެއްސެވެ. އޭނާ ހިންގި އެންމެ ބޮޑު ޤަތުލު ޢާއްމަކީ ދިމަޝްޤު ޤަތުލު ޢާއްމެވެ. އަލްފާސީ ސިފަކުރައްވައިފައިވާ ގޮތުގައި ތައިމޫރީންގެ ސަބަބުން ލިބުނު ޚަރާބު މުޣޫލީންގެ ސަބަބުން ލިބުނު ޚަރާބަށްވުރެ ބޮޑެވެ.އަލްމަޤްރީޒީ (އަވަހާރަވީ 845 ގައި) ވިދާޅުވާ ގޮތުގައި ހިޖްރައިން 804 ވަނަ އަހަރު ޢިރާޤުންނާއި ޝާމުކަރައިންނާއި ޔަމަނުން ހަމަ އެކަކުވެސް ޙައްޖަކަށް ނުދެއެވެ.
އަލްޢިޞާމީ އަލްމައްކީ ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުގައި ހިޖްރައިން 1078 ވަނަ އަހަރުގެ ޙައްޖުމަހުގެ 5 ވަނަ ދުވަހު މިޞްރުގެ ޙައްޖުވެރީންގެ ރަސްމީ ޖަމާޢަތް މައްކާއަށް ވަނެވެ. މި އަހަރު ޙައްޖުވެރީން ވަރަށް މަދެވެ. ޙައްޖުމަހުގެ 8 ވަނަ ދުވަހު ޢިރާޤާއި ޝާމުކަރައިގެ ރަސްމީ ޖަމާޢަތްތައް މައްކާއަށް ދިޔައެވެ. އެހެނަސް ޢިރާޤު މީހުންނާއި ނަޖިދާއި ޙިޖާޒާއި އެހެނިހެން ޢަރަބިން އެ އަހަރު ޙައްޖަކަށް ނުދެއެވެ.
