އަޚްލާޤަކީ ފަރްދުންނާއި ޖަމާޢަތުގެ އިޞްލާޙާއި ޤައުމުތަކުގެ ކުރިއެރުމާއި ތަރައްޤީއާ ވަރަށް ބޮޑަށް ގުޅިފައިވާ ކަމެކެވެ. ހަމަ އެފަދައިން އެއީ ފަރްދުންނާއި ޖަމާޢަތުގެ ފާސިދުކަމާއި ޤައުމުގެ ނާތަހްޒީބުކަމާ ވެސް ގުޅިފައިވާ މުހިއްމު ބަހާއެކެވެ. މިހެންވެ އިންސާނީ ތާރީޚުގެ ހުރިހާ ޒަމާންތަކެއްގައި ވެސް މުޞްލިޙުންނާއި ޤައުމުތަކުންނާއި ޖަމާޢަތްތަކުން އަޚްލާޤަށް ވަރަށް ބޮޑު އިސްކަމެއް ދީފައިވާ ތަން ފެނެއެވެ.[1]
އިސްލާމްދީނުގެ ރިސާލަތުގެ އަސާސުތަކުގެތެރޭގައި ރިވެތި އަޚްލާޤު ހިމެނެއެވެ. އެ ދީނުގެ ޢިބާދާތުތަކާއި މުޢާމަލާތުތައް ބިނާވެފައިވަނީ ރިވެތި އަޚްލާޤުގެ މަތީގައެވެ. އިސްލާމްދީން ކަށަވަރުކޮށްދޭ ގޮތުގައި ރިވެތި އަޚްލާޤުގެ ސަބަބުން މުސްލިމުންނަށް ދުނިޔޭގެ ކާމިޔާބާއި އާޚިރަތުގައި ނަޖާވުން ޙާޞިލުވާނެއެވެ.
ﷲ ސުބްޙާނަހޫ ވަ ތަޢަލާގެ ލޯބި އަޅާއަށް ލިބޭނީ ރިވެތި އަޚްލާޤުންނެވެ. މާތްﷲ ރުއްސުންލެއްވި ޢަބްދުއްރަޙްމާނު ބުނުލް ޙާރިޘުލް މަޚްޒޫމީގެފާނު އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ޙަދީސް ކުރެއްވިއެވެ. (( إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ، وَيَكْرَهُ سَفْسَافَهَا [2] – ހަމަކަށަވަރުން ﷲ މާތް އަޚްލާޤުދެކެ ލޯބިވެވޮޑިގަންނަވައެވެ. އަދި އެކަލާނގެ ދޯދިޔާ ނުބައި އަޚްލާޤުދެކެ ރުހިވޮޑިނުގަންނަވައެވެ. ))
މާތްﷲ މީސްތަކުންނަށް ހިދާޔަތު ދެއްކެވުމަށް ޓަކައި ފޮނުއްވި ރަސޫލުންނާއި ނަބީންގެ އެންމެ ބޮޑު މަސައްކަތްޕުޅަކަށް ވެފައި ވަނީ މީސްތަކުންނަށް މަކާރިމުލް އަޚްލާޤުގެ ސިފަތައް އުނގަންނާދެއްވައި މި ސިފަތައް އެމީހުންގެ ހިތްތަކުގައި އަށާގެންނެވުމެވެ. ﷲ ސުބްޙާނަހޫ ވަ ތަޢާލާ އެންމެ ފަހުގެ ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم މީސްތަކުންގެ ގާތަށް ފޮނުއްވި މަޤްޞަދުތަކުގެތެރޭގައި މީސްތަކުންގެ އަޚްލާޤު ރަނގަޅު ކުރެއްވުން ވެއެވެ. އެކަލާނގެ ވަޙީ ކުރެއްވިއެވެ. (( لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ [3] – ހަމަކަށަވަރުން، مؤمن ންގެ މައްޗަށް اللَّه ދަރުމަވަންތަވެ ވޮޑިގެންފިއެވެ. (އެއީ) އެއުރެންގެ ތެރެޔަށް، ހަމަ އެއުރެންގެ ތެރެއިން رسول އަކު ފޮނުއްވި ހިނދުގައެވެ. އެކަލާނގެ آية ތައް އެއުރެންނަށް ކިޔަވައިދެއްވާ އަދި، އެއުރެން طاهر ކުރައްވާ، އަދި ފޮތާއި حكمة، އެއުރެންނަށް އުނގަންނައިދެއްވާ ބޭކަލެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އޭގެކުރިން އެއުރެންވީ، ބަޔާންވެގެންވާ މަގުފުރެދުމެއްގައިކަން ކަށަވަރެވެ. )) ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم އެކަލޭގެފާނުގެ ރިސާލަތަކީ މަކާރިމުލް އަޚްލާޤު ފުރިހަމަ ކުރެއްވުންކަން ހާމަކުރައްވައި ޙަދީސް ކުރެއްވިއެވެ. (( بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ حُسْنَ الْأَخْلَاقِ [4] – ތިމަންކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވުނީ ރިވެތި އަޚްލާޤު ފުރިހަމަ ކުރެއްވުމަށް ޓަކައެވެ. )) ކައު ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ޙަދީސް ކުރެއްވިއެވެ. (( إِنَّ اللَّهَ بَعَثَنِي بِتَمَامِ مكارمِ الْأَخْلَاقِ، وكَمَالِ مَحَاسِنِ الْأَفْعَالِ [5] – ހަމަކަށަވަރުން މާތް ﷲ ތިމަންކަލޭގެފާނު ފޮނުއްވީ މަކާރިމުލްއަޚްލާޤު ފުރިހަމަ ކުރެއްވުމަށާއި ރިވެތި ޢަމަލުތައް ފުރިހަމަކޮށް ދެއްވުމަށެވެ. ))
އަޚްލާޤަކީ އިސްލާމީ ޝަރީޢަތުގެ މުހިއްމު ތަނބުތަކުގެތެރޭގައި ހިމެނޭ ތަނބެކެވެ. މި ޝަރީޢަތުގެ އެންމެހާ އަސާސުތައް އޮފުދާރުކޮށްދޭ ދަވާދަކީ މާތް ރިވެތި އަޚްލާޤެވެ. މިހެންވެ ﷲ ޢައްޒަ ވަ ޖައްލަ އެކަލާނގެ ޙަބީބާ صلى الله عليه وسلم އަކީ މަތިވެރި އަޚްލާޤެއްގެ މަތީގައިވާ ބޭކަލެއް ކަމަށް ސިފަ ކުރެއްވިއެވެ. ﷲ ތަޢާލާ ވަޙީ ކުރެއްވިއެވެ. (( وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ [6] – އަދި ހަމަކަށަވަރުން، ކަލޭގެފާނު ވަނީ މާތްވެގެންވާ خلق ފުޅެއްގެ މަތީގައިކަން ކަށަވަރެވެ. ))
މާތް ﷲ ކީރިތި ޤުރްއާނުގައި ޢިބާދާތުތަކުގެ ( މިސާލަކަށް ނަމާދުގެ) މައްޗަށް އިސްކުރައްވާފައި ވަނީ އެކަލާނގެ އަޅުންގެ އަޚްލާޤީ ސިފަތަކެވެ. އެ އަޅުންގެ ބަހަވީ ސިފަތަކާއި ޢަމަލީ ސިފަތަކެވެ. މާތް ﷲ ވަޙީ ކުރެއްވިއެވެ. (( وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا [7] – رحمن ވަންތަ ރަސްކަލާނގެ އަޅުންނީ، މަޑުމައިތިރިކަމާއެކު ބިމުގައި ހިނގާ އުޅޭމީހުންނެވެ. އަދި އެއުރެންނާ ޖާހިލުން مخاطب ކޮށް ވާހަކަދައްކައިފި ހިނދަކު، އެއުރެން سلام އޭ ބުނެތެވެ. ))
އިސްލާމްދީނުގައި އަޚްލާޤަކީ އެދީނުގެ ޢަޤީދާއާ ގުޅިފައިވާ ކަމެކެވެ. އެއީ އެ ދީނުގެ ޢިބާދާތުތަކާއެކު ފައިހަމަކޮށް ދަތުރުކުރާ އެއްޗެކެވެ. އެއީ މުޢާމަލާތުތަކާއެކު ޢަމަލީ މައިދާނުގައި ރަހަ އެއްވަރު އެއްޗެކެވެ. އެހެންކަމުން އިސްލާމީ ނިޒާމަކީ އެ ނިޒާމުގައި އިންސާނާގެ ޙަޔާތުގެ ހުރިހާ މައިދާންތަކެއްގައި އަޚްލާޤު ޝާމިލުވާ ނިޒާމެކެވެ.
ވޭތުވެދިޔަ ހުރިހާ ޒަމާންތަކެއްގައި މުސްލިމުންނަށް ދޭހަވެފައިވަނީ މިގޮތަށެވެ. އެމީހުން ޢަމަލީ ގޮތުން ތަންފީޒު ކުރެވޭތޯ ބަލަނީ މި ގޮތެވެ. އެމީހުން އަޚްލާޤާމެދު ބަހުސްކޮށްފައި ވަނީ ވަކި މައިދާނެއް އިސްތިސްނާ ނުކޮށެވެ. އޭގެތެރޭގައި މާލީ މުޢާމަލާތުތައް ވެއެވެ. ފިޤްހު ފޮތްފޮތުގައި މުޢާމަލާތަށް ޚައްޞަ ބާބެއް ވެއެވެ. ފަޤީހުންނާއި ޢާލިމުން ކޮންމެ ބާވަތެއްގެ މުޢާމަލާތަކަށް ވެސް އަޚްލާޤީ އަދި ޢުރްފީ މިންގަނޑުތަކެއް އެކަށައަޅުއްވާފައިވެއެވެ. މި މިންގަނޑުން ބޭރުގައި ކުރެވޭ އެއްވެސް މުޢާމަލާތަކީ އިސްލާމީ ޝަރީޢަތް ބަލައިގަންނާނެ މުޢާމަލާތެއް ނޫނެވެ. އިސްލާމީ ޢިލްމުވެރިން މި ވާހަކަތައް ފިޤްހު ފޮތްފޮތުގައި ލިޔުއްވުމުގެ އިތުރަށް އެބޭކަލުން މާލީ އަދި އިޤްތިޞާދީ އެކުލަވައިލެއްވުންތަކުގައްޔާއި މުއައްލަފާތުތަކުގައި ވެސް މި މައުޟޫޢަށް ވަރަށް ތަފްޞީލުކޮށް އަލިއަޅުވައިލައްވާފައި ވެއެވެ. [8]
މި ގޮތުން ފާހަގަ ކުރެވޭ ޤަދީމީ ފޮތްތަކުގެތެރޭގައި:
* އަލްޤާޟީ އަބޫ ޔޫސުފު ( އަވަހާރަވީ 183ވަނަ އަހަރު ) ގެ كتاب "الخراج"
* އަބޫ ޖަޢުފަރު އަޙްމަދު ބިން ނަޞްރުއް ދާވޫދީ އަލްމާލިކީ ( އަވަހާރަވީ 402 ވަނައަހަރު ) ގެ كتاب "الأموال"
މި ޒަމާނުގެ ފޮތްތަކުގެތެރޭގައި އައްޝައިޚު މުޙައްމަދުލް ޣަޒާލީގެ " الإسلام والأوضاع الاقتصادية " ފޮތް ފާހަގަކޮށްލަން ޖެހެއެވެ.
މި ފޮތްތަކުގައި ކީރިތި ޤުރްއާނާއި މާތް ނަބިއްޔާގެ ސުންނަތުގެ ނައްޞުތައް ބަޔާން ކުރުމުގެ އިތުރަށް އިސްލާމްދީނުގައި މާލީ މުޢާމަލާތުގައި އަޚްލާޤަށް ދީފައިވާ އަހައްމިއްޔަތު މިސާލުތަކުން ބަޔާންކޮށްދެއްވާފައިވެއެވެ. އަޚްލާޤުގެ ކުރިއަށް އެއްވެސް މުޢާމަލާތެއް އިސްނުކުރެވޭނެކަން ބަޔާންކޮށް ދެއްވާފައި ވެއެވެ. މާލީ މުޢާމަލާތުތަކާއި އަޚްލާޤު އެއްކޮށް ބަނދެލުމަކީ އެކަމުގެ ސަބަބުން މާލީ މުޢާމަލާތުތައް ކުރުމުގައި ތިލަފަތުގެ ދެ ފަރާތް ހަމަހަމަކޮށް ހިފަހައްޓާދޭނެ ކަމެކެވެ.މި އަޚްލާޤަކީ ރައުސްމާލާއި ޢަމަލު ، އުފެއްދުންތެރިކަމާއި އިސްތިހްލާކުގެ ތިލަފަތް ވެސް ހަމަހަމަކޮށް ދަމަހައްޓާ ދޭނެ އެއްޗެކެވެ. މި އަޚްލާޤުގެ ސަބަބުން އެއް މުދާ އަނެއް މުދަލާއެކު ތިލަފަތް ހަމަކޮށްދޭނެއެވެ. އަދި މި އަޚްލާޤުގެ ސަބަބުން އުފައްދާ ފަރާތާއި އުފައްދާ އެއްޗެހި ބޭނުންކުރާ މީހުންނާ ދެމެދުގައި އޮންނަ ގުޅުން ވެސް ރިވެތި ގުޅުމަކަށް ބަދަލުވެގެން ދާނެއެވެ. މީގެއިތުރަށް މި އަޚްލާޤަކީ މުޖްތަމަޢުގެ ތަފާތު ގިންތިތަކާއި ޖަމާޢަތްތަކުގެ މެދުގައި އޮންނަން ޖެހޭ ގުޅުން ހަރުދަނާ ގުޅުންތަކަކަށް ހަދާދޭނެ އެއްޗެކެވެ. [9]
(ނުނިމޭ)
[1] – އިތުރު މަޢުލޫމާތު ހޯއްދެވުމަށް ޓަކައި މި ދަންނަވާ ފޮތްތައް ބެއްލެވުން ރަނގަޅުވާނެއެވެ: كتاب الأخلاق للأستاذ أحمد أمين، ط. مكتبة النهضة المصرية- القاهرة، ومقدمة في علم الأخلاق، للدكتور محمود حمدي زقزوق، ط. دار القلم –الكويت، ودراسات في فلسفة الأخلاق للدكتور محمد عبد الستار نصار، ط. دار القلم-الكويت.
[2] – البزار في الأحكام الشرعية الكبرى ٣/١٠٢ و ابن حجر العسقلاني (في إتحاف المهرة ٦/١٢٦ و العراقي في تخريج الإحياء ٢/٤٣٩
[3] – آل عمران: 164
[4] – أخرجه أحمد (٨٩٣٩)، والبخاري في «الأدب المفرد» (٢٧٣)، والبزار (٨٩٤٩)
[5] – أخرجه الطبراني في المعجم الأوسط ٧/٧٤ و الهيثمي في مجمع الزوائد ٨/١٩١ و القسطلاني في المواهب اللدنية ٢/١٠٢ و السخاوي في المقاصد الحسنة ١٣٢
[6] – القلم: 4
[7] – الفرقان: 63
[8] – މި ފަދަ ފޮތްތައް އިޤްތިޞާދީ ގޮތުން ދިރާސާކޮށް ތަޙްލީލުކޮށްފައިވާ ފޮތްތައް ވެއެވެ. އޭގެތެރޭގައި "من التراث الاقتصادي للمسلمين" للدكتور رفعت العوضي، و"مصادر التراث الاقتصادي الإسلامي" للباحث ياسر الحوراني، وهو بحث منشور ضمن أبحاث موسوعة "الاقتصاد الإسلامي في المصارف والنقود والأسواق المالية"، المجلد الأول، نشر دار السلام بالقاهرة، بالتعاون مع المعهد العالمي للفكر الإسلامي.
[9] – دور القيم والأخلاق للدكتور القرضاوي (ص: 115).
