(16 ޖަނަވަރީ 2021 ގައި ޝާއިއުކުރި ބަޔާ ގުޅޭ)
(5) ކީރިތި ޤުރްއާނުގައި އައިސްފައިވާ ވާހަކަތަކުގައި ރިވެތި އަޚްލާޤަށް ތަބާވުމުގެ އަހައްމިއްޔަތު ބަޔާން ކުރައްވާފައި ވެއެވެ.
(6) ރިވެތި އަޚްލާޤުގައި ހިފެހެއްޓުމަށް ގޮވައިލާ ބަސްފުޅުތައް އައިސްފައިވަނީ ހެޔޮ ކަންތަކަށް ޝައުޤުވެރި ކުރުވާ އުސްލޫބަކުންނެވެ. އިންސާނާއަކީ އޭނާގެ ފިޠުރަތަށް ބަލާއިރު އޭނާގެ އަމިއްލަ ނަފްސަށް ހެޔޮ އެދޭ މީހެކެވެ. ނުބައި ކަންތައްތައް އޭނާގެ ނަފްސާ ދުރަށް ލުމަށް މަސައްކަތް ކުރާ މީހެކެވެ.
(7) ވަރަށް ގިނަ ނައްޞުތަކުގައި ރިވެތި އަޚްލާޤުގައި ހިފެހެއްޓުމަށް ގޮވައިލައްވާފައިވާ ގޮވައިލެއްވުން ތަކްރާރުކޮށް އައިސްފައި ވެއެވެ. އެއީ އެ މާނަތައް މީސްތަކުންގެ ހަނދާނުގައި ހަރުލެއްވުމަށް ޓަކައެވެ. އެއީ އެކަމުގެ މުހިއްމުކަން ބަޔާންކޮށް ދެއްވުމަށެވެ.އިބްނު ޚަލްދޫން އޭނާގެ މަޝްހޫރު (( މުޤައްދިމާ))ގައި [1] ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުގައި ފަރްދުންނާ ފަރްދުންނާ ދެމެދުގައި އަދި ޖަމާޢަތްތަކާ ޖަމާޢަތްތަކާ ދެމެދުގައި މުޢާމަލާތު ކުރުމުގައި ރިވެތި އަޚްލާޤު ނެތިއްޖެނަމަ އެ މުޖްތަމަޢެއް ޚަރާބުވެގެން ހިނގައިދާނެއެވެ.
(8) އަގުތަކާއި އަޚްލާޤު ނެތިއްޖެނަމަ އަޚްލާޤީ ، ސިޔާސީ އަދި އިޖްތިމާޢީ ފަސާދަ އެތަނެއްގައި ފެތުރިދާނެތެވެ.ނަތީޖާއަކަށް ވާނީ އަނިޔާވެރިކަމާއި ފަސާދަ ފެތުރުމެވެ. މަކަރާއި ޙީލަތް ޢާއްމުވުމެވެ. ޓެކުމާއި މަކަރާއި ނާޖާއިޒު ފައިދާ ނެގުން ޢާއްމު ވުމެވެ.
ބައެއް ބާވަތުގެ އަޚްލާޤު މާލީ ދާއިރާއާ ގުޅުންބޮޑު
އިސްލާމްދީނުގައި އަޚްލާޤާއި ޢިބާދާތާއި މުޢާމަލާތު އައިސްފައި ވަނީ އެއްބައި އަނެއް ބަޔާ ވަކި ނުކުރެވޭނެ ފަދަ ގޮތަކަށެވެ. އެހެން އެކަން އޮތް ކަމުގައިވިޔަސް ބައެއް ބާވަތްތަކުގެ އަޚްލާޤަކީ މާލީ މުޢާމަލާތާ ގުޅުން ބޮޑު ބައިތަކެކެވެ.
މިސާލަކަށް ގަނެވިއްކުމުގެ މުޢާމަލާތަކީ އަޚްލާޤާ ވަރަށް ގުޅުން ބޮޑު މުޢާމަލާތެކެވެ. رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ޙަދީސް ކުރެއްވިއެވެ. (( الْبَيِّعَانِ بِالْخِيَارِ مَا لَمْ يَتَفَرَّقَا ، فَإِنْ صَدَقَا وَبَيَّنَا بُورِكَ لَهُمَا فِي بَيْعِهِمَا ، وَإِنْ كَتَمَا وَكَذَبَا مُحِقَتْ بَرَكَةُ بَيْعِهِمَا [2] – ގަނެވިއްކުމުގެ މުޢާމަލާތުގައި ބައިވެރިވާ ދެ މީހުން، އެކަކު އަނެކަކާ ވަކިވެގެން ނުދާނަމަ އެ ދެމީހުންނަށް އިޚްތިޔާރު ލިބިގެންވެއެވެ. ފަހެ އެ ދެ މީހުން އެކަކު އަނެކަކަށް ދޮގު ނަހަދާ ، ޙަޤީޤަތް ބަޔާން ކުރި ނަމަ އެ ދެ މީހުންގެ ވިޔަފާރީގައި ބަރަކާތް ލައްވާނެތެއެވެ. އެކަމަކު އެ ދެ މީހުން ޙަޤީޤަތް ވަންހަނާކޮށް އެކަކު އަނެކަކަށް ދޮގު ހެދި ނަމަ އެ ދެ މީހުންގެ މި ވިޔަފާރިން ބަރަކާތް ފުއްސަވާނެތެވެ.))
رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ގެ އެހެންބަސްފުޅެއްގައި ވެއެވެ. ((التَّاجِرُ الْأَمِينُ الصَّدُوقُ الْمُسْلِمُ مَعَ الشُّهَدَاءِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ – [3] އަމާނަތްތެރި ، ތެދުވެރި މުސްލިމު ވިޔަފާރިވެރިއާ ޤިޔާމަތް ދުވަހު ވާނީ ޝަހީދުންނާއެކުގައެވެ. ))
ޞާލިޙު ސަލަފުންނަކީ އެ ބޭކަލުންގެ މުދާތައް ޙަރާމެއްގެތެރެއަށް ވެއްޓިދާނެތީ ހުރިހާ ކުނިބުނިތަކަކުން އެ މުދާތައް ރައްކައުތެރި ކުރެއްވުމަށް ވަރަށް ޚާއްޞަ އިސްކަމެއް ދެއްވި ބޭކަލުންތަކެކެވެ. ޢިލްމާއި ޢިބާދާތުގައި އެބޭކަލުންގެ ފުންނާބުފުޅުތައް އިސްކަމުގައިވާއިރުގައި ވެސް އެބޭކަލުން މިފަދަ ކަންކަމަށް ދެއްވާ އިސްކަމާއި އަހައްމިއްޔަތުން އެނގެނީ އެބޭކަލުންގެ މަތިވެރިކަމާއި މާތްކަމެވެ. سير أعلام النبلاء ބުނާގޮތުގައި އައްނަޟިރު ބިނުއް ޝަމީލު ވިދާޅުވިއެވެ. (( ރަށެއްގައި ޚައްޒު ( ކެހެރިއާއި ފަށުވިން ހަދާ ފޮއްޗެއް ) އަގުބޮޑުވެއްޖެނަމަ ބަޞްރާގައި އެ ފޮތީގެ އަގު ބޮޑުވެއެވެ. ޔޫނުސް ބިން ޢުބައިދަކީ މި ފޮތީގެ ވިޔަފާރިވެރިއެކެވެ. އޭނާ މީހަކު އަތުން ތިރީސް ހާސް ދިރްހަމުގެ ފޮތި ބައްލައިގަތެވެ. އެއަށްފަހު އޭނާގެ އެކުވެރިއަކު ދެންނެވިއެވެ. މިވެނި ރަށެއްގައި ތިޔަ ފޮތީގެ އަގު ބޮޑުވެއްޖެކަން އެނގިވަޑައިގަންނަވާތޯއެވެ؟ އޭނާ ވިދާޅުވިއެވެ. އެކަން އެނގިވަޑައިގެންނެވިނަމަ އެ އަގަކަށް ނުގަންނާނަމެވެ. އަވަހަށް އެ މީހާ ހޯދަން ހިނގާށެވެ. އެމީހާ ހޯއްދަވައި އޭނާއަށް ފޮތިތައް ރައްދު ކުރައްވައި އޭނާގެ އަތުން ތިރީސް ހާސް ދިރްހަމު ހޯއްދެވިއެވެ. )) [4]
"تاريخ دمشق" ގައި އިބްނު ޢަސާކިރު ރިވާކުރެއްވިއެވެ. ((އިމާމު ބުޚާރީގެ އަރިހަށް މުދާތަކެއް ގެންދެވުނެވެ. މި ތަކެތި ވިއްކުމުގައި އުޅުއްވީ އިމާމު ބުޚާރީގެ ދަރިކަލުން އަޙްމަދު އަބޫ ޙަފްޞެވެ. ބައެއް ވިޔަފާރިވެރިން އެރޭ އޭނާއާ ބައްދަލު ކުރައްވާފައި ފަސް ހާސް ދިރްހަމުގެ ފައިދާއަކަށް އެ މުދާތައް ގަތުމަށް އެއްބަސްވިއެވެ. އަނެއް ދުވަހު އެހެން ވިޔަފާރިވެރީންތަކެއް އައިސް ދިހަ ހާސް ދިރްހަމު ފައިދާއަށް ދިނުމަށް ހުށައެޅިއެވެ. އެހިނދު އަޙްމަދު ވިދާޅުވިއެވެ. ރޭ އަހުރެން ވަނީ ފަސް ހާސް ދިރްހަމު ފައިދާވާ ގޮތަށް އެއްބަސްވެފައެވެ. މި ޢަހްދު އުވައެއް ނުލާނަމެވެ. [5]))
މި މައުޟޫޢުގައި ސަލަފުންނާ ބެހޭގޮތުން ވަރަށް ދިގުކޮށް ވާހަކަ ދެވިދާނެއެވެ. މިފަދަ ވާހަކަތަކުން އެނގެނީ ތިމާގެ ނަފްސަށް ލޯބި ކުރާ ކޮންމެ ކަމެއް ތިމާގެ މުސްލިމު އަޚާއަށް ލިބުމަށް ލޯބި ކުރަން ޖެހޭނެކަމެވެ. ތިމާގެ ނަފްސަށް ނުރުހޭ ކަމެއް ތިމާގެ އަޚާގެ ނަފްސަށް ލިބުމަށް ތިމާ ރުހިގެން ނުވާނެއެވެ. އިސްލާމީ މި މުހިއްމު ޤަވާޢިދަކީ މުޢާމަލާތުގައި ވަރަށް މުހިއްމު މިންގަނޑެކެވެ. ކީރިތި ރަސޫލާގެ ވަރަށް ގިނަ ބަސްފުޅުތަކެއްގައި މި ޤަވާޢިދު ކަށަވަރުކޮށް ދެއްވާފައި ވެއެވެ. ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلم ޙަދީސް ކުރެއްވިއެވެ. ((لاَ يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ، حَتَّى يُحِبَّ لِأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ [6] – އޭނާގެ ނަފްސު ލޯބިވާ ކޮންމެ ކަމެއް އޭނާގެ އަޚާއަށް ލިބުމަށް ލޯބިވެއްޖައުމަށްދާންދެން ތިޔަބައިމީހުންކުރެ ހަމަ އެކަކުވެސް އީމާންވެގެން ނުވެއެވެ. )) ތިމާގެ ނަފްސުދެކެ ލޯބިވާ ގޮތަށް ތިމާގެ އަޚާދެކެ ލޯބިވުމަކީ ޤިޔާމަތްދުވަހުގެ ނަޖާވުން އެކަމުގައި ވާ ކަމެކެވެ. ކައު ރަސޫލާ صلى الله عليه وسلم ޙަދީސް ކުރެއްވިއެވެ. ((فمَن أحَبَّ منكم أنْ يُزحزَحَ عن النّارِ ويدخُلَ الجنَّةَ فلْتُدرِكْه مَنيَّتُه وهو يُؤمِنُ باللهِ واليومِ الآخِرِ ولْيأتِ إلى النّاسِ الَّذي يُحِبُّ أنْ يُؤتى إليه [7] – ތިޔަބައިމީހުންގެތެރެއިން ނަރަކައާ ދުރަށްލެވި ސުވަރުގެ ވަނުމަށް ލޯބިކުރާ މީހާ ފަހެ ﷲއަށާއި އާޚިރަތް ދުވަހަށް އީމާންވާ ޙާލުގައި އޭނާގެ މަރާ ބައްދަލު ކުރާ ހުށިކަމެވެ. އަދި އޭނާގެ ގާތަށް މީސްތަކުން އައުމަށް ލޯބިކުރާގޮތަށް އޭނާ މީސްތަކުންގެ ގާތަށް ގޮސް އުޅޭ ހުށިކަމެވެ.))
ރިވެތި މުޢާމަލާތު
ރިވެތި މުޢާމަލާތުގެ މާނައަކީ މުޢާމަލާތުގައި ލުއިފަސޭހަ ވަސީލަތްތައް ގެންގުޅުމެވެ. ވިއްކުމުގައިވެސް އަދި ގަތުމުގައި ވެސް މީހުންނަށް ލުއިކޮށްދިނުމެވެ. އަދި މީހުންނަށް ދަރަނި ދިނުމުގައި އަދި މީހުންނަށް ދަރަނި އަދާކުރުމުގައި ވެސް ލުއިފަސޭހަ ގޮތްތައް ގެންގުޅުމެވެ. މާތްﷲ ރުއްސުންލެއްވި ޖާބިރު ބިން ޢަބްދުﷲގެ އަރިހުން ރިވާވެގެން ވެއެވެ. رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ޙަދީސް ކުރެއްވިއެވެ. (( رَحِمَ اللَّهُ رَجُلًا سَمْحًا إِذَا بَاعَ، وَإِذَا اشْتَرَى، وَإِذَا اقْتَضَى [7] – ވިއްކާއިރުގައްޔާއި ގަންނައިރުގައްޔާއި ދަރަނި އަދާކުރުމަށް އެދުމުގައި ލުއިފަސޭހަކޮށްދޭ މީހާއަށް ﷲ ރަޙްމަތްލައްވާނެތެވެ.))
ވިއްކުމުގައި ލުއިކޮށްދިނުމުގެ މާނައަކީ : މުދާ ވިއްކުމުގައި ދަހިވެތި ނުވުމާއި، މުދަލުގެ އަގު ބޮޑު ނުކުރުމާއި، ފައިދާ ހޯދުމުގައި ޙައްދުފަހަނަޅައި ނުދިޔުމާއި، މުދަލާ ބެހޭގޮތުން މާ ގިނަ ވާހަކަތައް ނުދެއްކުމާއި ދީލަތި މީހަކަށް ވުމެވެ.
ގަތުމުގައި ލުއިކޮށްދިނުމުގެ މާނައަކީ : މުދާތައް ގިނައިން ހާވާ ނުހެދުމާއި ، ގަންނަން ތިބި މީހުންނަށް އުނދަގޫ ނުވާގޮތަށް ޢަމަލުތައް ބެހެއްޓުމާއި، އަގު ކުޑަކުރުމަށް ޓަކައި މާ ދިގުކޮށް ވާހަކަ ނުދެއްކުމެވެ.
ދަރަނި އަދާކުރުމާއި ދިނުމުގައި ލުއިފަސޭހަކުރުމުގެ މާނައަކީ : އޭނާގެ ޙައްޤު ނުވަތަ ދަރަނި ހޯދުމުގައި ހަރުކަށިނުވުމާއި، ދަރަނިވެރިޔާގެ ޙާލަތަށް ރިޢާޔަތް ކުރުމާއި، އަތްމަތި ދަތި މީހާއަށް ދަރަނި އަދާކުރުމަށް މުއްދަތު އިތުރުކޮށް ދިނުމާއި އެ ދަރަނިން ބައެއް ކަނޑައިލައި ދެވެން އޮތްނަމަ ކަނޑައިލައި ދިނުމެވެ. އޭގެތެރޭގައި ދަރަންޏާ ދެކޮޅު ނަހަދާ ދަރަނި އަދާކުރަން ތައްޔާރަށް ހުރި މީހާގެ މަސްއަލަކޯޓަށް ހުށަނޭޅުމާއި ޖޫރިމަނާ ނުކުރުން ވެއެވެ.
ގަނެވިއްކުމުގެ އަޚްލާޤު
ގަނެވިއްކުމުގެ އަޚްލާޤުގެތެރޭގައި މަކަރު ނެހެދުމާއި ، މުދަލުގައި ހުންނަ ޢައިބުތަކާއި އުނިކަން ވަންހަނާ ނުކުރުން ވެއެވެ. މިއީ އިސްލާމީ މުޢާމަލާތުގައި ޙަރާމުކަމެކެވެ. އެކަންކަމުގައި ޚިޔާނަތާއި އަމާނަތް ނަގައިލުން ވާތީއެވެ. އެކަމުގެ ސަބަބުން މީސްތަކުންގެ މެދުގައި އިތުބާރު ގެއްލިގެން ދާނެތީއެވެ. ރަސޫލުﷲ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ޙަދީސް ކުރެއްވިއެވެ. (( مَنْ غَشَّنَا فَلَيْسَ مِنَّا [8] – އަހުރެމެންނަށް މަކަރު ހަދާ މީހަކީ އަހުރެމެންގެ މީހެއް ނޫނެވެ.)) މާތް ﷲ ރުއްސުންލެއްވި އިބްނު ޢުމަރުގެ އަރިހުން ރިވާވެގެންވާ ގޮތުގައި އެއް ދުވަހަކު رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ވިއްކާ ކާއެއްޗެހިތަކެއް ފެނިވަޑައިގެންނެވިއެވެ. އޭއްޗެހި ހުރީ ވަރަށް ރީތިކޮށް އަތުރައިފައެވެ. އެކަލޭގެފާނު ބައްލަވައިލެއްވިއިރު އެއީ މާ ފޭރާން ހެޔޮ ކާއެއްޗެހިތަކެއް ނޫނެވެ. އެކަލޭގެފާނު އޭނާއަށް ވިދާޅުވިއެވެ. މި އެއްޗެހި ވަކިން މި އެއްޗެހި ވަކިން ވިއްކާށެވެ. މިހެންވެ ވިދާޅުވެ ޙަދީސް ކުރެއްވިއެވެ. ((مَنْ غَشَّنَا فَلَيْسَ مِنَّا [9] – އަހުރެމެންނަށް މަކަރު ހަދާ މީހަކީ އަހުރެމެންގެ މީހެއް ނޫނެވެ.)) އައްޝައިޚު އައްޞާވީ ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުގައި ރަސޫލާ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ގެ ބަސްފުޅުގައި (( فليس منا – އަހުރެމެންގެ މީހެއް ނޫނެވެ.)) ވިދާޅުވެފައިވާ ވިދާޅުވުމުން އެނގެނީ އޭނާއަކީ ﷲގެ ހިދާޔަތުން ހިދާޔަތު ލިބިގެންވާ މީހެއްނޫންކަމެވެ. އަދި އޭނާއަކީ އީމާންކަން ފުރިހަމަ މީހެއް ވެސް ނޫންކަމެވެ.
(ނުނިމޭ)
[1] – رواه البخارى ومسلم والطبرانى والدارمى والنسائى والبيهقى وأحمد والترمذى وأبو داود والدار قطنى
[2] – أخرجه ابن ماجه في سننه (كتاب التجارات/ باب الحث على المكاسب) رقم: 2139.
[3] – سير أعلام النبلاء (6/387) މި ޔޫނުސަކީ يُونُسُ بنُ عُبَيْدِ بنِ دِيْنَارٍއެވެ. އެކަލޭގެފާނަކީ ތާބިޢީ ބޭކަލެކެވެ. ( އަވަހާރަވީ : 139 أو 140 هـ).
[4] – تاريخ دمشق لابن عساكر (52/81)
[5] – متفقٌ عليه
[6] – جزء من حديث أخرجه مسلم في صحيحه (كتاب الإمارة/ باب الأمر ببيعة الخلفاء الأول فالأول)، رقم: 1844
[7] – أخرجه البخاري (كتاب البيوع/ بَابُ السُّهُولَةِ وَالسَّمَاحَةِ فِي الشِّرَاءِ وَالبَيْعِ، وَمَنْ طَلَبَ حَقًّا فَلْيَطْلُبْهُ فِي عَفَافٍ)، رقم: 2076.
[8] – أخرجه مسلم في صحيحه كتاب الإيمان رقم: 101.
[9] – أخرجه الإمام أحمد في المسند (مسند عبد الله بن عمر رضي الله عنهما)، رقم: 5113.
